Орқун уйғур империйәси 70 йиллиқ қурғақчилиқни қандақ йәңгән?

Мухбиримиз әркин
2018.05.03
Orhun-yenisey-Uygur-Dolitining-paytehtining-ichki-qismi-orxun.jpg Орхун йенисәй уйғур дөлитиниң пайтәхтиниң ички қисми. 2011-Йили авғуст.
RFA/Erkin Tarim

2000‏-Йилларниң башлирида ташқи моңғулийә өз тарихидики әң зор қурғақчилиқ апитигә дуч кәлгән. Қурғақчилиқ апити 10 йил давамлишип, нурғун чарва-маллириниң өлүшини кәлтүрүп чиқарған. Моңғул чарвичилар апәт районидин башқа җайларға көчүшкә мәҗбур болған.

Шу мунасивәт билән америкиниң аризона, ғәрбий виригинийә вә пенселванийә университетлиридики геологлар һәмдә ғоллуқ өсүмлүкләр мутәхәссислири орқун вадисидики қурғақчилиқниң сәвәби вә униңға тақабил түрүш чарилири үстидә тәтқиқат елип барған. Бу қетимлиқ тәкшүрүш вә тәтқиқат доклати йеқинда америкидики бир илмий журналда елан қилинған.

Доклатта қәйт қилинишичә, тәтқиқатчилар бу райондики тупрақ вә ғоллуқ өсүмлүкләрниң 2000 йиллиқ өзгириш әһвалини тәкшүрүп чиққан. Улар, явропа -асия бозқирлиридики әң еғир вә әң узун қурғақчилиқниң орқун уйғур империйәси дәвридә йүз бәргәнлики, әмма бу империйәниң интайин үнүмлүк иқтисадий вә дипломатик тәдбирләрни ишлитип, 70 йил давамлашқан бу қурғақчилиқни маһирлиқ билән йәңгәнликини оттуриға қойған.

Мәлумки, һазирға қәдәр оттуриға қоюлуп кәлгән тәтқиқатларда орқун уйғур империйәсиниң тәбиий апәт сәвәблик йимирилгәнлики, уйғурларниң юрт-маканлирини ташлап башқа юртларға көчүшкә мәҗбур болғанлиқи, бир бөликиниң уйғур районидики қан‏-қериндашлирини панаһ тартип барғанлиқи илгири сүрүлүп кәлгән иди. Америка алимлириниң бу һәқтики йеңи тәтқиқат доклатида илгири сүрүлүшичә, узун йил давамлашқан қурғақчилиқта яйлақлар қуруп кәткән болсиму, лекин уйғурлар башқа яйлақ империйәлиригә охшаш яйлақлирини ташлап, қошна земинларға көчмигән. Бәлки, улар иқтисадий игилик шәклини һәрхиллаштуруш, хәлқара дипломатийәни ишқа селип, содини раваҗландуруш арқилиқ қурғақчилиқни йәңгән.

Америкиниң ғәрбий виригинийә университети ғоллуқ өсүмлүкләр тәтқиқатчиси, профессор әмий һесил мәзкур тәтқиқат доклатини тәйярлиған мутәхәссисләрниң бири. У америкидики “антеропологийә” тор журнилида елан қилинған мақалисидә орқун уйғурлириниң қурғақчилиқни йеңиш җәһәттики иқтидарини муәййәнләштүрүп, “улар бу җәһәттики чемпийон иди,” дәп тәкитлигән.

Америкидики йипәк йоли мәдәнийәт тәтқиқатчиси доктор қаһар баратниң қаришичә, бу тәтқиқат орқун уйғурлириниң иҗтимаий, иқтисади, сиясий истратегийәсигә болған чүшәнчиләрни өзгәртидикән. У уйғурларниң әйни чағда көпләп шәһәр селишиға қурғақчилиқ сәвәб болған болуши мумкинликини билдүрди.

У мундақ дәйду: “тарихий хатириләрдә өтүкән тағлиридики қар апитидин кейин ваба кесили тарқилип у йәрләрдә яшиғили болмайдиған болуп кәткәнлики тилға елиниду. Әмди бу йеңи тәтқиқаттики 70 тилдин бери қурғақчилиқ болған дегәндә биз буниң бир сәвәбини һазир тапалмаймиз. Уйғур ханлиқи бир көчмән ханлиқ. Немә үчүн уйғурлар шу чағда арқа-арқидин шәһәр селишқа башлайду. Булар 5 шәһәр салиду. Әң аввал байбалиқ шәһирини салиду, арқидин ордубалиқни салиду. 5 Шәһәрни селиши бу көчмән хәлқләрни олтурақ һаятқа мәҗбурлиғанлиқтур. Бир ханиданлиқниң аста-аста олтурақ һаятқа өтүшигә чоң бир сәвәб болуши керәк. Шуниңдин қариғанда, бәлким мушу қурғақчилиқ апити бир җаваб болуши мумкин.”

“антеропологийә” журнилидики мақалида қәйт қилинишичә, уйғурлар қурғақчилиқни йеңиштә яйлақ емпирийәлиридә аз көрүлидиған дипломатик истратегийәни йолға қоюп, өзиниң “йипәк йоли” дики орнидин интайин устилиқ билән пайдиған. Мақалида уйғурларниң қошна дөләтләр билән кәң көләмлик содини йолға қойғанлиқи, бу содида таң сулалисигә ат өткүзүп йипәк алғанлиқи вә бу йипәкләрни ғәрбтики дөләтләргә апирип пайдисиға сатқанлиқи илгири сүрүлгән.

Доктор қаһар баратниң көрситишичә, әйни чағда орқун уйғур империйәси содида таң сулалисини қизил рәқәмгә боғуп қойған. Қаһар барат мундақ дәйду: “таң сулалиси қизил рәқәмгә баштин-ахир боғулуп қалған. Бир атқа 40 йөгәм йипәк дегән мундақ ейтқанда, уйғурларниң табғачни експилататсийә қилғанлиқиниң бир мисали. Чүнки бир йөгәм йипәк римға барса 10 сәр алтунға тохтайду. яйлақ арқилиқ маңған йипәк йоли уйғурларға наһайити пайдиларни кәлтүргән. Шуңа мушундақ қурғақчилиқи апити болған тәқдирдиму дөләт тәврәнмәй кәлгән. Әсли йипәк йоли дегән мушундақ бир йол йоқ. Бу 19‏-әсирдә бир герман алими оттуриға қойған символлуқ бир исим. Униң һәқиқий йәрлик исми соқақ йоли, соқақ йоли дегини парисқа баридиған йол дегәнликтур.”

Лекин аберден университетидики археолог җашуа райтниң қаришичә, уйғурларниң таң сулалиси билән болған сода мунасивити уни башқа яйлақ империйәлиридин пәрқләндүрүп туридиған бирдин-бир алаһидилик әмәскән. Җашуа райт, “улар яйлақтики бир дөләтни башқурушта һәқиқәтән йеңилиқ яратқучилар иди. Уйғурлар бу җайларда чоң көләмлик шәһәрләрни қурған тунҗи хәлқтур,” дәп тәкитлигән.

Доктор қаһар баратниң көрситишичә, әйни чағда орқун уйғур империйәсиниң ордисида шәһәр қуруш яки қурмаслиқ мәсилисидә интайин қаттиқ муназириләр қозғалғаникән. Қаһар барат мундақ дәйду: “уйғурлар ханлиқ қурған 100 җәрянида икки чоң өзгириш болиду. Бири, мани дини дөләт дини болиду. Иккинчиси, шәһәр селишқа өтиду. Шәһәр селишта әң бурун билгә қағанлар шәһәр салайли десә, униңға билгә тунюқуқ унимиған. У, биз табғачлар нопусиниң 10 дин биригиму йәтмәймиз, биз аз. Лекин шундақ болсиму, биз уларни һәр қетим йеңип кәлдуқ. Буниң сәвәби бизниң турақлиқ җайимиз йоқ. Әгәр биз шәһәр салсақ, бизниң нишанимиз ениқ болуп қалиду вә табғачлар бизни ағдуруветиду, дегән.”

Мақалида көрситилишичә, “йипәк йоли” даим моңғулларниң көләңгисидә қелип кәлгән болсиму, лекин униңда уйғурлар ачқучлуқ рол ойниған. Пенсилванийә һазирқи заман тәтқиқат институтидики тарихчи, профессор никола ди козмо орқун уйғур империйәсиниң дуня тарихидики ролиға баһа берип, “биз тарихчилар һазирға қәдәр көчмән чарвичи хәлқләрниң дуня омумий тарихидики орнини яхши чүшәндүрмидуқ.... Мениңчә, бу хәлқләрниң дуня тарихида ойниған ролиға сәл қарилип кәлди,” дегән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.