Orqun Uyghur impériyesi 70 yilliq qurghaqchiliqni qandaq yenggen?

Towa jumhuriyitidiki 8-esirge tewe porbajin qedimi shehiri xarabisining körünüshi.

Qazaqistandiki Uyghur ékispéditsiyechiler porbajin tarixiy yadikarliqida tekshürüsh élip barmaqta. 2015-Yili awghust.

Qazaqistandiki Uyghur ékispéditsiyechiler porbajin tarixiy yadikarliqida tekshürüsh élip barmaqta. 2015-Yili awghust.

2000‏-Yillarning bashlirida tashqi mongghuliye öz tarixidiki eng zor qurghaqchiliq apitige duch kelgen. Qurghaqchiliq apiti 10 yil dawamliship, nurghun charwa-mallirining ölüshini keltürüp chiqarghan. Mongghul charwichilar apet rayonidin bashqa jaylargha köchüshke mejbur bolghan.

Shu munasiwet bilen amérikining arizona, gherbiy wiriginiye we pénsélwaniye uniwérsitétliridiki gé'ologlar hemde gholluq ösümlükler mutexessisliri orqun wadisidiki qurghaqchiliqning sewebi we uninggha taqabil türüsh chariliri üstide tetqiqat élip barghan. Bu qétimliq tekshürüsh we tetqiqat doklati yéqinda amérikidiki bir ilmiy zhurnalda élan qilin'ghan.

Doklatta qeyt qilinishiche, tetqiqatchilar bu rayondiki tupraq we gholluq ösümlüklerning 2000 yilliq özgirish ehwalini tekshürüp chiqqan. Ular, yawropa -asiya bozqirliridiki eng éghir we eng uzun qurghaqchiliqning orqun Uyghur impériyesi dewride yüz bergenliki, emma bu impériyening intayin ünümlük iqtisadiy we diplomatik tedbirlerni ishlitip, 70 yil dawamlashqan bu qurghaqchiliqni mahirliq bilen yenggenlikini otturigha qoyghan.

Melumki, hazirgha qeder otturigha qoyulup kelgen tetqiqatlarda orqun Uyghur impériyesining tebi'iy apet seweblik yimirilgenliki, Uyghurlarning yurt-makanlirini tashlap bashqa yurtlargha köchüshke mejbur bolghanliqi, bir bölikining Uyghur rayonidiki qan‏-qérindashlirini panah tartip barghanliqi ilgiri sürülüp kelgen idi. Amérika alimlirining bu heqtiki yéngi tetqiqat doklatida ilgiri sürülüshiche, uzun yil dawamlashqan qurghaqchiliqta yaylaqlar qurup ketken bolsimu, lékin Uyghurlar bashqa yaylaq impériyelirige oxshash yaylaqlirini tashlap, qoshna zéminlargha köchmigen. Belki, ular iqtisadiy igilik sheklini herxillashturush, xelq'ara diplomatiyeni ishqa sélip, sodini rawajlandurush arqiliq qurghaqchiliqni yenggen.

Amérikining gherbiy wiriginiye uniwérsitéti gholluq ösümlükler tetqiqatchisi, proféssor emiy hésil mezkur tetqiqat doklatini teyyarlighan mutexessislerning biri. U amérikidiki “Antéropologiye” tor zhurnilida élan qilin'ghan maqaliside orqun Uyghurlirining qurghaqchiliqni yéngish jehettiki iqtidarini mu'eyyenleshtürüp, “Ular bu jehettiki chémpiyon idi,” dep tekitligen.

Amérikidiki yipek yoli medeniyet tetqiqatchisi doktor qahar baratning qarishiche, bu tetqiqat orqun Uyghurlirining ijtima'iy, iqtisadi, siyasiy istratégiyesige bolghan chüshenchilerni özgertidiken. U Uyghurlarning eyni chaghda köplep sheher sélishigha qurghaqchiliq seweb bolghan bolushi mumkinlikini bildürdi.

U mundaq deydu: “Tarixiy xatirilerde ötüken taghliridiki qar apitidin kéyin waba késili tarqilip u yerlerde yashighili bolmaydighan bolup ketkenliki tilgha élinidu. Emdi bu yéngi tetqiqattiki 70 tildin béri qurghaqchiliq bolghan dégende biz buning bir sewebini hazir tapalmaymiz. Uyghur xanliqi bir köchmen xanliq. Néme üchün Uyghurlar shu chaghda arqa-arqidin sheher sélishqa bashlaydu. Bular 5 sheher salidu. Eng awwal baybaliq shehirini salidu, arqidin ordubaliqni salidu. 5 Sheherni sélishi bu köchmen xelqlerni olturaq hayatqa mejburlighanliqtur. Bir xanidanliqning asta-asta olturaq hayatqa ötüshige chong bir seweb bolushi kérek. Shuningdin qarighanda, belkim mushu qurghaqchiliq apiti bir jawab bolushi mumkin.”

“Antéropologiye” zhurnilidiki maqalida qeyt qilinishiche, Uyghurlar qurghaqchiliqni yéngishte yaylaq émpiriyeliride az körülidighan diplomatik istratégiyeni yolgha qoyup, özining “Yipek yoli” diki ornidin intayin ustiliq bilen paydighan. Maqalida Uyghurlarning qoshna döletler bilen keng kölemlik sodini yolgha qoyghanliqi, bu sodida tang sulalisige at ötküzüp yipek alghanliqi we bu yipeklerni gherbtiki döletlerge apirip paydisigha satqanliqi ilgiri sürülgen.

Doktor qahar baratning körsitishiche, eyni chaghda orqun Uyghur impériyesi sodida tang sulalisini qizil reqemge boghup qoyghan. Qahar barat mundaq deydu: “Tang sulalisi qizil reqemge bashtin-axir boghulup qalghan. Bir atqa 40 yögem yipek dégen mundaq éytqanda, Uyghurlarning tabghachni ékspilatatsiye qilghanliqining bir misali. Chünki bir yögem yipek rimgha barsa 10 ser altun'gha toxtaydu. Yaylaq arqiliq mangghan yipek yoli Uyghurlargha nahayiti paydilarni keltürgen. Shunga mushundaq qurghaqchiliqi apiti bolghan teqdirdimu dölet tewrenmey kelgen. Esli yipek yoli dégen mushundaq bir yol yoq. Bu 19‏-esirde bir gérman alimi otturigha qoyghan simwolluq bir isim. Uning heqiqiy yerlik ismi soqaq yoli, soqaq yoli dégini parisqa baridighan yol dégenliktur.”

Lékin abérdén uniwérsitétidiki arxé'olog jashu'a raytning qarishiche, Uyghurlarning tang sulalisi bilen bolghan soda munasiwiti uni bashqa yaylaq impériyeliridin perqlendürüp turidighan birdin-bir alahidilik emesken. Jashu'a rayt, “Ular yaylaqtiki bir döletni bashqurushta heqiqeten yéngiliq yaratquchilar idi. Uyghurlar bu jaylarda chong kölemlik sheherlerni qurghan tunji xelqtur,” dep tekitligen.

Doktor qahar baratning körsitishiche, eyni chaghda orqun Uyghur impériyesining ordisida sheher qurush yaki qurmasliq mesiliside intayin qattiq munaziriler qozghalghaniken. Qahar barat mundaq deydu: “Uyghurlar xanliq qurghan 100 jeryanida ikki chong özgirish bolidu. Biri, mani dini dölet dini bolidu. Ikkinchisi, sheher sélishqa ötidu. Sheher sélishta eng burun bilge qaghanlar sheher salayli dése, uninggha bilge tunyuquq unimighan. U, biz tabghachlar nopusining 10 din birigimu yetmeymiz, biz az. Lékin shundaq bolsimu, biz ularni her qétim yéngip kelduq. Buning sewebi bizning turaqliq jayimiz yoq. Eger biz sheher salsaq, bizning nishanimiz éniq bolup qalidu we tabghachlar bizni aghduruwétidu, dégen.”

Maqalida körsitilishiche, “Yipek yoli” da'im mongghullarning kölenggiside qélip kelgen bolsimu, lékin uningda Uyghurlar achquchluq rol oynighan. Pénsilwaniye hazirqi zaman tetqiqat institutidiki tarixchi, proféssor nikola di kozmo orqun Uyghur impériyesining dunya tarixidiki roligha baha bérip, “Biz tarixchilar hazirgha qeder köchmen charwichi xelqlerning dunya omumiy tarixidiki ornini yaxshi chüshendürmiduq.... Méningche, bu xelqlerning dunya tarixida oynighan roligha sel qarilip keldi,” dégen.