Ürümchilik ana: zeher we eydiz weziyiti qizimni chet'elge chiqiriwétishimge seweb boldi

Yéqinqi yillarda xitayning pasport siyasitini boshatqan pursitidin paydilinip, bezi Uyghur ata-anilarning téxi quramigha yetmigen yalghuz perzentlirinimu chet'ellerge oqushqa ewetkenliki melum.

Hazir qizi bilen türkiyede turuwatqan gülbahar xanim, ikki yil awwal, 13 yashliq qizini misirgha oqushqa yolgha salghan bolup, eyni chaghda uning bu qararni élishigha, ürümchining künsayin yamanlishiwatqan zeher we eydiz weziyiti seweb bolghan iken. Uyghur diyaridiki melum mehelle komitétining sabiq memuriy xadimi, yéqinda türkiyege kelgen bir xanimning bayanlirimu, xitay da'irilirining eydiz we zeherlik chékimlikni kontrol qilishta emeliy tedbir almaywatqanliqini yorutup berdi.

Gülbahar xanim 2017-yili, 5-ayda bir yil burun oqushqa ewetken qizi gülmireni yoqlash üchün misirgha kélip uzun ötmey, érining “Qaytip kelmenglar” dep ündidarda qaldurghan uchuridin kéyin, Uyghur éli bilen alaqisi pütünley üzülidu. Wetinige qaytalmay, ye néme qilarini bilmey turghan bu mezgilde yene arqidinla, xitay da'iriliri bilen misir da'irilirining hemkarliqida qahirede Uyghur oqughuchilargha qaritilghan tutqun herikiti bashlinidu. Tutqun qilish bashlinip ikkinchi küni yeni 7-ayning 5-küni, gülbahar xanim qizini élip, bashqilarning yardimi bilen türkiyege kéliwalidu.

15 Yashliq qizi bilen türkiyede turup qélishqa yol méngiwatqan bu ana, misir weqesi seweblik türkiyege qéchip kelgen we xitay hökümitining ötken yili 3-, 4-aylarda chet'ellerge chiqqan Uyghurlarni nishanliq teqiblesh siyasiti tüpeyli wetinige qaytalmay a'ilisi parchilan'ghan köpligen Uyghurlarning biri. Istanbuldin ziyaritimizni qobul qilghan gülbahar xanim, özi yashighan ürümchi shorbulaq rayonida körgenliri arqiliq, zeherlik chékimlik we uninggha baghlan'ghan halda meydan'gha kelgen, eydiz bilen yuqumlinish weziyitining Uyghur jem'iyiti duch kelgen éghir ijtima'iy mesilining biri ikenlikini sözlep berdi.

Gülbaharning sözlep bérishiche, u, ürümchide bir qeder töwen turmush sewiyeside hayat kechürgen we tashbulaq rayonidiki tashbulaq doxturxanisi yénida yéqinqi yillarda hökümet da'iriliri teripidin berpa qilin'ghan, asasliqi töwen kirimdiki Uyghurlarni orunlashturghan, étibar öyler mehelliside yashighan. Uning éytishiche, bu mehellige köchürüp kélin'genlerning ichide zeherlik chékimlik chékidighan kishi we a'ililermu xéli köp salmaqni igileydighan bolup, qoru aldidiki baghche mexsus zeher chekküchilerning pa'aliyet sorunigha aylandurulghan.

Gülbahar xanimning 6-qewettiki öyining dérizisi del bu baghchigha qarap turghachqa, da'im dégüdek zeher chekküchilerning türlük nashayan ishliri, urush-jédellirige shahit bolup turghan. Hetta qizimu mehellidiki bashqa balilar bilen oxshash bu xil menzirilerni körüp chong bolghan. Xitay hökümitining eydiz we zeherlik chékimlikni chekleshte emeliy chare-tedbirlerni qollinishning ornigha, qesten qoyup bériwatqanliqi seweblik mehellide zeher chekküchiler, eydiz yuqturuwalghanlar kündin-kün'ge köpeygen. Bu xil qorqunchluq menzire shundaqla yene qizining qosh til mektepte kemsitishke uchrap turushidek bir binormal muhitta, qizining saq salamet ösüp yétilishige közi yetmigen. Axiri éri bilen meslihetliship 13 yashtiki gülmireni, barliq iqtisadini yighip 2015-yilning axirida misirgha yolgha salghan iken.

Bu jeryanda gülbahar özi we qizining béshidin ötkenlirini shunche éghir bésiqliq bilen sözleshke tirishqan bolsimu, emdi ikkinchi wetinige qaytalmaydighanliqini, éridin xewer alalmaywatqanliqini oylighinida köz yashlirini toxtitalmidi.
Öyidin kichik ayrilghanning üstige, misir we türkiyediki tartqan soruqchiliqlar 15 yashliq gülmireni özining yéshidiki balilargha qarighanda, qeyser we temkin qilip yétildürgen bolup, u anisigha bir mehel teselli bergendin kéyin ziyaritimizni qobul qildi. Uningdin tashbulaq mehellisidiki zeher chékidighan kishilerdin, u yerde yüz bériwatqan jinayi ish heriketlerdin ilgiri özining qorqqan yaki qorqmighanliqini sorighinimizda, uning “Emeliyette men qorqmighan idim, chünki kichikimdin undaq ishlarni körüp könüp ketken” dégen jawabi ürümchidiki zeherlik chékimlik we eydiz weziyiti shekillendürgen bu ijtima'iy muhitning qanchilik derijide ikenlikini hés qilish tes emes iken. Bu 15 yashliq qiz, béshidin ötkenlerge ökünmeydu, azablanmaydu. Uning untulmaydighini ürümchi 60-ottura mektepte oquwatqanda xitay oqughuchilarning kemsitishi iken.

U kelgüsidinmu ensirimeydu, uning endishisi 60 yashqa kirip qalghan dadisining yalghuz qalghanliqi, uni azablaydighini “Dadam tirikmidu? ölükmidu?” dégen so'al iken.

Xitay da'iriliri eydizge da'ir élan qilip kéliwatqan sanliq melumatlar körsitip turuptiki, xitay boyiche eydiz késili eng éghir jaylarning biri dep qariliwatqan ürümchi shehiride eydiz wirusi yuqturuwalghanlarning sani üzlüksiz köpeymekte. Eydizning tarqilishi zeherlik chékimlik chekkenler arisidimu éghir bolup keldi.

Eydizning Uyghur élidiki tarqilishini kontrol qilish xizmetlirige qatnashqan Uyghur élidiki melum mehelle komitétining sabiq memuriy kadiri peride xanim yéqinda Uyghur élidin türkiye chiqqan bolup, u özining xizmet jeryanida körgenlirige asasen, eydiz késili shundaqla zeherlik chékimliklerning, Uyghurlar köp olturaqlashqan jaylarda téz sür'ette tarqilip köpiyip kétishining asasliq sewebi, hökümetning “Siyasiy we ijtima'iy muqimliqni bash orun'gha qoyup zeherlik chékimlikni cheklesh ishlirigha jiddiy ehmiyet bermigenliki” din dégen qarashlirini otturigha qoydi.