Uyghur élining eydiz yuqum ehwalida endishilinerlik özgirishler ashkarilanmaqta

Köp yillardin béri Uyghur aptonom rayoni eydiz késilining yamrash derijisi éghirlap, xitay boyiche tarqilish sür'iti we kölimi eng chong bolghan rayonlar qatarida kelmekte idi.

Uyghur aptonom rayonluq sehiye we pilanliq tughut komitétining nöwette aptonom rayon tewesidiki tekshürüsh netijisidin eydiz yuqum ehwali gerche muqim haletke kélip, éshish sür'iti azraq töwenligendek körünsimu, ilgiri eydiz yuqumi töwen bolghan we körülmigen qismen jaylarda yuqum ehwali yenila bir qeder éghir bolmaqta iken. Yuqush yolliri üzlüksiz murekkeplikke yüzlinip, jinsiy munasiwet arqiliq yuqush, shpirisni ortaq ishlitip zeher chékish arqiliq yuqushning ornini élip, eydizning asasliq tarqilish sheklige aylinip qalghan, er hemjinsler arisidiki yuqumlan'ghuchilar sanining éshish sür'iti bir qeder téz bolghan. Tekshürüsh netijisi mutexessislerde yene yéngi endishilerni qozghimaqta.

Uyghur éli teweside 1995-yili tunji eydiz bimari bayqilip taki 2014-yilining axirighiche Uyghur élidiki 94 nahiye (sheher, rayon) doklat qilghan eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghuchi we bimar jem'iy 43555 gha yetken. Buning ichide 8102 kishi qaza qilghan. Nöwette hayat yuqumlan'ghuchi 27373 bolup, bimar 8058 ken. Er-ayallarning jins perq nisbiti boyiche 1.4:1 Bolghan.

Emma, ilgiri xéli uzaqqiche eydiz bayqalmighan Uyghur élining jenubidiki bezi sheher we nahiyilerde, turpan qatarliq wilayetlerde eydiz yuqumining yamrash sür'iti téz bolghan, yuqumlan'ghuchilarning késellik peyda bolush mezgilige qedem qoyushi seweblik dawalash wezipisi üzlüksiz éshishqa bashlighan.

Yuqumlinish yolliri jehette ilgirikidin perqliq weziyet shekillen'gen bolup, yéqinqi yillargha qeder yuqushning asasliq yoli zeher qollan'ghuchilar ortaq shpiris ishlitish bolghan bolsa, hazir bu xil yol bilen yuqturuwalghanlar 36% ni, 50% tin köprekini bolsa asasen jinsi alaqe yoli bilen yuqturuwalghanlar igiligen.

10-Féwral aptonom rayonluq eydiz késilining aldini élish komitétining omumiy hey'etler yighinida otturigha qoyulushiche, nechche yilda tekshürüshtin yuqumlan'ghuchilar we bimarlarning ichide eydiz bilen ölgüchiler sani üzlüksiz körünerlik köpiyishke bashlighan bolsimu, eydiz késili tesirige uchrighuchilar yilséri köpeygen. Shuning bilen birge, eydiz wirusning tarqilish amilliri yenila keng da'iride mewjut bolghanliqtin aldini élish qiyinliq derijisi üzlüksiz zorayghan.

Tarqilish yoli jehette, shpirisni ortaq ishlitishtin tarqilishning ornini jinsiy yol arqiliq tarqilish igiligen, buning ichide zeher chékishtin tarqilish nisbiti birqeder turaqliq bolghan, erlerning öz-ara jinsiy munasiwet ötküzüshi seweblik eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghuchilar sanining éshish sür'iti téz bolghan. Bu xil yuqumlandurghuchilarning éshish sür'iti nisbeten téz bolghanliqi bekrek endishe qozghimaqta.

Eydiz mutexessisliridin, amérika kolombiye uniwérsitéti tetqiqatchisi memtimin ependi, Uyghur élida zeher chekküchilerning yéngi bayqalghan yuqumlinish nisbiti körünerlik töwenligenliki, yillardin béri islah qilinmay oxshash dawamlishiwatqan okul urup zeher chékish teshwiqatining ornini, jinsiy saghlamliq teshwiqati élip, asasliq teshwiqat sheklige aylinishining texirsizlikini körsitip béridu dep otturigha qoydi.

Nöwette aptonom rayonluq sehiye we pilanliq tughut tarmaqliri jem'iyetke élan qilghan belgilik nuqtidiki eydiz késellikini dawalash apparatidin 89 i bolup, gerche pütün aptonom rayonda eydiz késilining aldini élish xizmitidiki “Baldur bayqash, baldur bashqurush we baldur dawalash” qa puxta asas sélin'ghanliqini, “Hamilidarliq mezgilide choqum tekshürüsh” we muhim nuqtilarda “Nikah mezgili choqum tekshürüsh” siyasitini yolgha qoyghanliqini teshwiq qiliwatqan bolsimu, Uyghur aptonom rayonida yéqinqi nechche yildin béri her yili doklat qilin'ghan eydiz bimarliri sani 4500 din 5500 giche bolghan, lékin 40% bimar yenila bayqalmighan.

Memtimin ependi yene, xitay hökümiti Uyghur éligha aqma nopusni köpeytishi bilen bir peytte, ijtima'iy qatlamdiki murekkeplik eydiz késilining aldini élish xizmitige téximu zor riqabet yaritidighanliqini, bundaq ehwalda aldini élishqa yüksek ehmiyet bérishi kéreklikini otturigha qoyidu: “Uyghur éli eydiz yuqumining aldini élishta, bu yerdiki boshluqning zeher chekküchiler we yuqturuwélish we yuqturush xetiri bolghan kishiler topinila asasliq nishan qiliwatqanliqini, emeliyette yenila menbege sel qarawatqanliqini körüwatimiz. Da'iriler, bolupmu xitay ölkilerdin atalmish nishanliq yardem bérish shamili bilen Uyghur éligha bashqa jaylardin üzlüksiz kéliwatqan xitay aqqun ishlemchiler, sodigerler, sayahetchiler, yoshurun pahishiwazliq qilghuchi, jinsiy késellik bimari, erler ara uchrashquchilargha oxshash eng yuqiri chekte eydiz yuqumdarlirini bayqash we kontrol qilish üchün qaratmiliq 100% lik tekshürüshni yolgha qoyushi kérek, sirttin kéliwatqan yoshurun xewplik kishiler topi arisida késellik tarqitishtin mudapi'e körüshke ehmiyet bérishi kérek.”