Uyghur élining jenubida eydiz yuqumining dawamliq yamrawatqanliqi endishe qozghimaqta

Uyghur aptonom rayonluq eydiz we jinsiy késelliklerning aldini élish hemde dawalashqa yétekchilik qilish jem'iyitining toridin melum bolushiche, bu yil 7-aydin buyan xitay hökümiti turpan, aqsu, qeshqer qatarliq jaylarda eydiz yuqumi we uni kontrol qilish boyiche arqa-arqidin yighin achqan.

Mezkur yighin xewerliride eydiz yuqumining Uyghur élining jenubidiki wilayet we nahiyelerde sel qarashqa bolmaydighan ijtima'iy apet bolup qalghanliqi alahide tekitlen'gen.

Xitay da'iriliri ötken yili 9-aydin buyan Uyghur diyarida “Omumiy xelq salametlik tekshürüsh” herikitini bashlap, birinchi qétimda 17 milyon 500 ming kishining qan ewrishkisini alghanliqini, ikkinchi qétimda 21 milyon kishining shexsiy salametlik arxipini turghuzidighanliqini bildürgen idi. Halbuki, xitay hökümiti salametliki tekshürülgen kishiler arisidiki eydiz bimarlirining eng yéngi ehwalini hazirghiche élan qilmidi.

Uyghur élining jenubidiki melum nahiyedin radiyomiz ziyaritini qobul qilghan bir shexsiy shipaxana xadimi nöwette eydiz yuqumi we uning aldini élish heqqide melum teshwiqatlar boluwatqan bolsimu, emma uning keng-kölemde bolmighanliqini ashkarilidi.

Qeshqer wilayitining melum doxturxanisida uzun yil doxtur bolup ishligen, hazir shexsiy shipaxana achqan yene bir Uyghur doxturmu radiyomiz ziyaritini qobul qilip, özi bilidighan ehwallarni ashkara qildi:
‏- Téxi yéqindila nahiyelik yuqumluq késelliklerning aldini élish merkizi achqan teshwiqat yighinigha qatniship keldim. Hazir eydizge da'ir teshwiqatlar we uning aldini élish heqqidiki bilimler da'im teshwiq qiliniwatidu. Emma yenila yéterlik emes. Rastini éytqanda, nahiyemizde birqanche shexsiy xojayinlar achqan ‛méhman kütüsh‚ yaki ‛yataqxana‚ lar bir apet boldi. Anche-munche pul tapqan nadan yashlar, yéngidin xizmetke chiqqan kadirlar yaki kündilik medikar ishlep chay puli tapqan balilar ene ashu ‛méhmanxana‚ larni chörgilep özlirige saqaymas késelni yuqturmaqta. Bizning bu shipaxanigha körün'gili kelgen yashlargha xuddi öz balimizgha nesihet qilghandek sözlep turimiz, lékin buningliq bilen buni tosup qalghili bolmaydiken. Bundaq ‛méhmanxana‚ yaki ‛yataqxana‚ larni achqan xojayinlarmu we uning ichide mulazimet qilidighan qizlarmu hemmisi dégüdek ichkiridin kelgenlerdur.

Mezkur péshqedem doxtur ziyaritimiz jeryanida yene munularni ilgiri sürdi:
‏“Késelning tarqilish menbesini tizginlimey turup, yurtimizda kündin-kün'ge yamrawatqan eydizdin ibaret bu apetning qandaqmu aldini alghili bolsun!? hökümet doqmush-doqmushlarda échilip ketken atalmish ‛méhmanxana‚, ‛satrachxana‚, ‛hordaqxana‚, ‛put yuyush-uwilash‚ dégendek orunlarni qattiq tekshürüp, uning ichidiki buzuqchiliqlarning aldini élip bolalmidi. Saqchi dégenlerning yolwastek hörkirep kirip, hayal ötmeyla müshüktek salpiyip chiqidighanliqini körimiz. Ularning gélini yaghlamdu yaki banka kartisigha pul salamdu, bilmidim, bu orunlar yene burunqidek sodisini dawamlashturup barmaqta. Heyranmen, ‛muqimliq‚ ni shunche ching tutalighan hökümet bularni némishqa bashquralmaydu?”

Ilgiri Uyghur aptonom rayonluq eydiz késilini tizginlesh merkizide uzun yil kespiy xadim bolup ishligen, hazir amérikada yashawatqan, emma nam-sheripini ashkarilashni xalimaydighan bir neper Uyghur tébbiy xadimmu bu heqte radiyomiz ziyaritini qobul qildi.

Uning bildürüshiche, Uyghur diyaridiki eydiz yuqumi ilgiriki zeher chékishtin hazirqi jinsiy munasiwet arqiliq yuqushqa, tarqilish da'irisi shimaldin jenubqa qarap jiddiy türde yötkelmektiken.

Ilgiri Uyghur élining jenubidiki melum nahiyede bir yil “Muqimliq kadiri” bolup ishligen, hazir amérikida yashawatqan bir neper Uyghur ziyaliysining bildürüshiche, eydiz yuqumining jenubtiki Uyghur déhqanliri arisigha yamrishi bu jaylarda arqa-arqidin échiliwatqan atalmish “Satrachxana” yaki “Istirahetxana” lar bilen munasiwetlik iken.

Axirida ziyaritimizni qobul qilghan nyuyorktiki kolombiye uniwérsitéti méditsina tetqiqat merkizining tetqiqatchisi, doktor memet imin, eydiz wirusining Uyghur élining jenubidiki rayonlargha shu qeder téz tarqilishidiki muhim seweblerning biri, del yerlik da'irilerning ünümlük halda uning aldini élishqa ehmiyet bermigenlikide, dep körsetti.