Xitay hökümitining kemsitish siyasiti Uyghur élida eydizni chekleshte zor tosalghu

Uyghur élidiki eydizning tarqilish ehwali chet'ellerdiki közetküchilerning küchlük diqqitini tartiwatqan bir mesile. Ular, bu heqtiki tetqiqatlirida Uyghur élida eydiz wirusining bundaq keng yamrap kétishige seweb boluwatqan siyasiy, ijtima'iy, iqtisadiy amillarni mulahize qilip, xitay hökümiti Uyghur élida yürgüzüwatqan bésim we kemsitish siyasetlirining Uyghurlar arisida eydizni kontrol qilishqa zor tosalghu boluwatqanliqini bildürmekte.

Uyghur éli teweside 1995-yili tunji eydiz bimari bayqilip taki 2014-yilining axirighiche Uyghur élidiki 94 nahiye (sheher, rayon) doklat qilghan eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghuchi we bimar sani jem'iy 43555 gha yetken. Yillardin béri Uyghur aptonom rayoni eydiz késilining yamrash derijisi éghir hem shundaqla xitay boyiche tarqilish sür'iti we kölimi eng chong bolghan 5 rayon ichidin orun élip keldi. Uyghur élidiki eydizning tarqilish sür'iti we kölimidiki bu yuqiri reqemler chet'ellerdiki tetqiqatchilar we bu sahede pa'aliyet körsitip kéliwatqan türlük organlarningmu diqqitini qozghimaqta. Amérikidiki tonulghan tor zhurnalliridin biri bolghan “Ümidsizlik we ümid” tor bétide yéqinda Uyghur élida eydizning néme üchün bundaq keng yamrap kétiwatqanliqining sewebliri mulahize qilin'ghan bir maqale élan qilindi. “Xitayning gherbidiki yoshurun eydiz wirusi” dep mawzu qoyulghan bu maqale Uyghur élidiki eydizning tarqilish ehwaligha a'it resmiy statistikilar we mexsus bu heqte tetqiqat élip barghan tetqiqatchilarning netijilirige asasen teyyarlap chiqilghan. Maqalining aptori keysiy xaltér Uyghur élida eydizning keng yamrap kétishige seweb boluwatqan amillarni mulahize qilghanda, aldi bilen 2015-yili 1-ayda qolgha élin'ghandin buyan iz-dériki bolmaywatqan uyyghur eydiz pa'aliyetchisi ekber iminning mesilisini tilgha alghan.

Béyjingdiki döletlik tereqqiyat tetqiqat ornining tetqiqatchisi bolghan ekber imin Uyghurlar arisidiki zeherlik chékimlik we eydiz yuqumlinish mesilisi üstide aktip pa'aliyet körsitip kéliwatqan idi. Emma u bu yil 1-ayda tuyuqsiz qolgha élin'ghandin buyan iz-déreksiz yoqap ketken. Hazirghiche saqchi terep uning néme jinayet bilen qolgha élin'ghanliqi üstide héchqandaq bir resmiy bayanat bergini yoq. Maqale aptori ekber imin'ge oxshash bir xelqning saghlamliq xizmetliri üchün mulazimet qiliwatqan bir kishining qolgha élinishini, néme üchün héchkimning bu heqte gep qilmaywatqanliqini we Uyghur élidiki eydizning késilining tarqilishigha seweb boluwatqan siyasiy amillarni bir -birige baghlap chüshendürgen.

Aptor keysi xaltér Uyghur élining xuddi tibetke oxshashla xitay hökümitining qattiq herbiy basturushliri we milliy kemsitish we xitay köchmen yerleshtürüsh siyasetliri ijra qilinip kelgen bir jayliqini chüshendürüp ötkendin kéyin, Uyghur kishilik hoquq programmi'isining tetqiqatchisi greg féyning sözini neqil qilip turup, Uyghurlarning eydiz mesilisige qarita hökümetning bashtin béri passip bir pozitsiye tutushini, xitay hökümitining Uyghurlargha qarita yürgüzüwatqan kemsitish siyasitining bir ipadisi, dep körsetken. Uningda yene, Uyghur élidiki eydiz üstide tetqiqat élip barghan anna héysning sözige yer bérilgen. Maqalide éytilishiche u, Uyghur élidiki eydiz bilen yuqumlinish ehwaligha a'it eng yéngi we eng kölemlik sanliq melumatlargha érishishning qéyinliqini, hökümet élan qilghan “Resmiy” reqemlerning hazirqi emeliyetni toluq eks ettürüp bérelmeydighanliqini bildürgen. Anna héysning bildürüshiche, xitayda ijtima'iy parawanliq sistémisi yoq bolghachqa, iqtisadiy nachar kishilerning hayat qélish yolimu intayin cheklik. Ular asasliq tilemchilik, oghriliq we ténini sétishqa oxshash yollar arqiliq hayat kechürüshke mejbur bolidu. Mana bu sewebtin xéro'in tijaritimu nurghun Uyghurlarning qisqa yol arqiliq pul tépish xiyalini emelge ashuridighan wasti'isi bolup qalghan. Epsuslinarliqi, bu xiro'in satidighanlar aldi bilen ishni özining uruq-tughqan we dost-buraderliridin bashlap, özige xéridar yighidu.

Anna xanimning bayan qilishiche yene, xitay hökümiti gerche 1996-yillirida zeherlik chékimlikke qattiq zerbe bérish herikiti qozghap, belgilik ünümge érishken bolsimu, emma bu zerbe bérish asasliq zeher chekküchiler we jinsiy munasiwet tijariti bilen shughullinidighanlarni qolgha élish, ularni zeher tashlash we yaki emgek bilen özgertish meydanlirigha solap qoyush bilenla boldi qilip, mesilining yiltizigha chökmigenliktin, bu zeher chekküchiler uslub özgertip yene qaytidin bash kötürgen.

Maqalide otturigha qoyulghan yene bir muhim mesile bolsa, Uyghur eydiz bimarlirining dawalinishta milliy kemsitilishke uchrash mesilisidur. Uningda éytilishiche, xitay hökümitining eydizning aldini élish, dawalash yaki eydizge bolghan tonushni östürüshke oxshash türlük programmiliridin behrimen bolghanlar asasen xitay millitidin teshkil tapqan. 2012-Yilidiki bir tetqiqat netijisi'idin qarighanda, mutleq köp sandiki eydizning aldini élish, uningdin saqlinishqa a'it matériyallarning hemmisi peqetla xitay tilida neshr qilin'ghanliqtin, türkiy tillarda sözleydighan Uyghurlar bu jehettiki melumatlargha érishishtimu kéyin qalghan.

Xitay hökümiti 2000-yili dunya bankisi we kéyin awstralyidiki xelq'ara tereqqiyat orgini qatarliq orunlar bilen birliship, Uyghur élida eydiz késellikining yamrishining aldini élish jehette bir qisim xizmetlerni élip barghan. Bu xizmetlermu ünüm bérip, netijide 2011-yiligha kelgende Uyghur élidiki eydiz bilen yuqumlinish nisbiti 2002-yilidiki 52 pirsenttin 14 pirsentke töwenligen. Emma tetqiqatchi anna xanimning aptorgha bayan qilishiche, yuqiridiki bu tedbirler hemmisi bek kech qalghan. Anna xanim sözide : “Élin'ghan tedbirler asasliq zeher chekküchiler, jinsiy mulazimet bilen shughullan'ghuchilar we qan sélish arqiliq yuqumlinishqila qaritildi. Emma u chaghda Uyghur élidiki eydizning tarqilishi alliqachan jinsiy munasiwet arqiliq yuqumlinishqa özgirip bolghan idi” dégen.

Aptor maqalisi dawamida, eydizning Uyghur élida ünümlük kontrol astigha élinalmasliqidiki sewebning birini xitay hökümitining Uyghur élida Uyghurlargha a'it herqandaq bir mesile üstide munazirilishishni siyasiylashturup, uni qattiq cheklishige baghliqliqini bildürgen we buninggha ghuljida bashlan'ghan “Meshrep herikiti” ning cheklinishini misal qilip körsetken. U Uyghurlarning milliy yighilish usuli bolghan meshrep arqiliq zeherni chekleshte körünerlik ünüm ha'isl qilghanliqini, biraq xitay hökümitining bu yighilishni özining hakimiyitige tehdit dep qarap uni qattiq basturghanliqini bildürgen. Maqalide yene mundaq déyilgen:
-Xitay hökümiti ekber iminni qolgha élish arqiliq Uyghur xelqige hökümet, Uyghurlargha tesir körsi'itiwatqan mesililer üstide munazire qilishqimu yol qoymaydu, deydighan küchlük bir signalni berdi. Ekber iminni qolgha élish xitay hökümitining az sanliq milletlerning bundaq pa'aliyetlirige tunji qéitm zerbe bérishi hésablanmaydu... Ekber iminn'ge oxshash milletning mesilisini otturigha qoyghanlar derhal jazalinidu we yaki jimiqturulidu.

Aptor maqaliside xitay hökümitining eydiz késilige qarshi turush we terbiyilesh xizmetlirini kücheytken bolsimu, emma yenila bu késellikning tarqilishigha seweb boluwatqan siyasiy, ijtima'iy, medeniyet we muhit amillirigha oxshash yiltiz amillarni onglashqa ehmiyet bermeywatqanliqini, bolupmu bu ehwalning özining musteqilliqqa telpünüwatqan Uyghurlar üchün téximu éghirliqini bildürgen. U tetqiqatchi greg féyning sözini neqil qilip turup “Uyghurlar arisida eydizning yamrishining xeterlik aqiwet peyda qilidighanliqini, késellik bilen yuqumlan'ghan bu kishiler kelgüside peyda qilidighan iqtisadiy bésimningmu zor bolidighanliqini tekitlep “Yépiq qazan échilishi kérek” dégen. U maqalisining axirida “Xitay qachan yépiq qazanni achquche, milliy kemstishke qarshi küresh qilghan eydiz pa'aliyetchisi ekber imin Uyghurlarning qéyinchiliqlirining simwoli süpitide türmide yétishi mumkin” dégen.