Uyghur élidiki eydiz késellirining ölüsh nisbiti yuqiri dolqun'gha chiqti

Muxbirimiz gülchéhre
2013.12.02
aids-eydiz-xitay-teshwiqat.jpg Eydiz künidin bir kün burun, oqughuchilar eydizni yoqitish teshwiqat lozunkisigha isimlirini yazmaqta. 2013-Yili 30-noyabir, enxuy.
AFP

Bu yil 1-dékabir, 26-nöwetlik dunya eydiz küni, bu yilliq eydiz künining témisi “Hemmimiz heriketlinip, eydizni “Nöl” ge ekileyli.

Dunya miqyasida eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghuchilar 60 milyondin ashidighan bolup, 2012-yili dunya boyiche yene jem'iy 2 milyon 300 ming eydiz yuqumdari yéngidin köpeygen. Xitay döletlik sehiye statistika komitétining élan qilishiche, bu yil 1-aydin 9-ayghiche pütün xitayda bayqalghan eydiz bilen yuqumlan'ghuchining sani texminen 70 mingdin ashqan. Uyghur élida bolsa 2013-yili 9-ayghiche, eydiz yuqumdarliri we bimarlirining yighinda sani 40 ming 122 gha yétip, bularning 7070 nepiri ölgen. Hazir 25 ming 846 nepiri hayat, 7206 nepiri eydizning késellik basquchigha kirgen.

Dunya sehiye teshkilati, 1988-yili 12-ayning 1-künini dunya eydiz küni qilip békitken bolup bu arqiliq xelq'ara jem'iyetni bu künde munasiwetlik pa'aliyetlerni élip bérish arqiliq, eydiz seweblik hayatidin ayrilghanlarni eslesh, eydiz yuqumdarlirigha köngül bölüsh, eydizning aldini élish bilimlirini teshwiq qilishqa chaqiriq qilip kelmekte.

Eydizning toluq atilishi “Érishme immunitét kemlik yighinda alamiti” bolup,buning in'glizche toluq atilishining bash heriplirini tizsaq (AIDS) söz kélip chiqidu, hazirghiche eydiz dep atilip kelmekte.

Eydiz wirusi (HIV) adem bedinige kirgendin kéyin, immunitét sistémisining muhim halqisi bolghan k d 4 limfa hüjeyrisige hujum qilip, uning ichige kiridu, hemde k d 4 hüjeyrisining ichide milyonlap köpiyip, melum chekke yetkende k d 4 hüjeyrisini yérip sirtqa chiqidu. Yéngidin köpeygen bu eydiz wirusliri yene milyonlighan k d 4 hüjeyrilirige chapliship, ichige kirip köpiyip, yéngi-yéngi eydiz wiruslirini peyda qilish bilen birge, k d 4 hüjeyrilirini köplep nabut qilip, insanning immunitét sistémisini palech haletke keltüridu. Buning bilen, immunitét sistémisi türlük késelliklerge taqabil turalmaydu, hemde adem bedinide herxil késellikler köpiyishke bashlaydu.

Eydiz-20-esirlerde qara oran'gutan ténidiki eydiz wirusi (HIV)ning adem bedinige köchkenlikidin kélip chiqqan bolup, 1981-yiligha kelgende, amérikida tunji eydiz yuqumdari bayqalghan, shu yili 12-ayning 1-küni, bu bimarning eydiz wirusidin yuqumlan'ghanliqigha di'agnoz qoyulghan. Bu bimar bechche (hemjinis) bolghachqa, deslepte amérikida kishiler “Mushundaq bechche erlerla ashundaq késel bolidu” dégen köz-qarashqa kelgen. Lékin kéyinche bu xil késel bechche emes erler, ayallar, qérilar, hetta balilardimu körülüshke bashlighan.

Mölcherlinishiche, pütün dunya miqyasida hazirghiche eydiz wirusidin yuqumlan'ghuchilar 100milyondin ashidiken. Hazir dunya miqyasida eydiz wirusini ténide élip yürgüchiler 35 milyondin ashidu. Dunya sehiye teshkilati eydiz pilan mehkimisining sanliq melumatidin körsitilishiche, 2012-yili dunya boyiche jem'iy 2 milyon 300 ming eydiz yuqumdari yéngidin köpeygen, hemde 2012-yili dunyadiki eydizdin yuqumlan'ghan 10 yashtin 19 yashqiche bolghan yash-ösmürler sani 2 milyon 100 minggha yetken.

Xitayda 1985-yili tunji eydiz wirusidin yuqumlan'ghuchi bayqalghan bolup, 2010-yilghiche, emeliy tekshürüp éniqlan'ghan san 230 ming neper bolup, emeliy yuqumlan'ghanlarning sani 700 ming ikenliki mölcherlenmekte. Uningdin bashqa 470 mingdek adem özining yuqumlan'ghanliqini bilmey yüridiken. 1-Dékabir xitay döletlik sehiye statistika komitétining élan qilishiche, bu yil 1-aydin 9-ayghiche pütün xitayda bayqalghan eydiz bilen yuqumlan'ghuchining sani texminen 70mingdin ashqan, buning ichide %89.9 Jinsi munasiwet arqiliq yuqumlan'ghan hemde hemjinis qilmishidin yuqumlan'ghuchilarning sani üzlüksiz éship barghan.

Uyghur éli teweside tunji eydiz wirusidin yuqumlan'ghuchi 1995-yili qumulda bayqalghan bolup, 2013-yili 9-ayghiche, aptonom rayonimizda doklat qilin'ghan eydiz yuqumdarliri we bimarlirining yighinda sani 40 ming 122 gha yétip, bularning 7070 nepiri ölgen. Hazir 25 ming 846 nepiri hayat, 7206 nepiri eydizning késellik basquchigha kirgen. Shunga yéqinqi yillardin buyan, Uyghur élidiki eydiz késellirining ölüsh nisbiti yuqiri basquchqa kirgen.

2012-Yilidiki melumatqa qarighanda, Uyghur éli eydizning keng kölemde tarqilish dewrige kirgen bolup, zeherni tomurdin urush arqiliq eydiz yuqidighan asasliq yuqush yoli nöwette jinsiy munasiwettin yuqushqa özgerdi؛ er-ayallarning yuqush nisbiti birdek؛ asasliq yuqumlan'ghuchilar 20 yashtin 39 yashqiche bolup, az sanliq milletlerning yuqumlinish nisbiti yuqiri؛ yuqumdarlar ili oblasti, ürümchi shehiri, aqsu wilayiti, qeshqer wilayiti, xoten wilayiti we turpan wilayetlirige bir qeder merkezleshken bolup, bu rayondikiler omumiy yuqumlan'ghuchilarning 90.8% Ini igileydu؛ jenubta yéngidin bayqalghan yuqumlan'ghuchilarning nisbiti éship barmaqta؛ burun yuqumlan'ghuchilar bir tutash késellik basquchigha kirip, doklat qilin'ghan eydiz bimarlirining sani yilséri éship barmaqta.

Uyghur aptonom rayoni sehiye tarmaqlirining xulasisi shuki, eydiz yuqumi omumiy jehettin töwen tarqilish halitide bolup, xas kishiler topi we qismen rayonlardiki yuqum ehwali yuqiri bolmaqta, tomurdin zeher chékidighanlar arisidiki eydizning yuqumlinish ehwali bir qeder turaqliq, jinsiy qilmishtin tarqilish ehwali roshen éship, eydizning tesirige uchraydighan kishiler yilséri köpiyip, aldini élish we dawalash weziyiti bir qeder qiyin bolmaqta.

Axirida eydiz wirusining adem bedinidiki dewrliri we ipadiliri bilen tonushup chiqayli:

Bir adem eydiz wirusidin yuqumlinip taki shu késel bilen ölüp ketküche bolghan ariliqni köznek, yoshurun we késelliktin ibaret üch mezgilge bölüshke bolidu.

1) Köznek mezgili: bu mezgil yene ötkür klinkilik dewri depmu atilidu, texminen 1 heptidin 3 ayghiche bolidu. Bu mezgilde beden tajawuz qilip kirgen eydiz wirusigha qarita héchqandaq qarshiliq (inkas) körsetmeydu,. Shunga bu mezgilning yuqumlandurush küchi küchlük bolidu. Adette 50-80% ademde zukamdash, töwen témpératurida qizish, yötilish, bezide térisige eswe chiqish dégendek kichik alametler körülidu, qanda eydiz wirusigha qarishi antétla téxi shekillenmigechke, netijisi menfi, yeni “Yuqumlanmighan” bolup chiqidu. Eger yéngi yuqumlan'ghuchi köznek waqtida doxturxanigha qan teqdim qilsa tekshürüp bilgili bolmaydu-de, kéyin shu qanni qobul qilghuchi bimar eydiz wirusidin yuqumlinip qalidu. Shundaqla xeterlik heriket (shpirisni ortaq ishlitish, qoghdinishsiz jinsi munasiwet ötküzüsh dégendek) bilen shughullan'ghandimu qarshi terepke eydiz wirusini yuqturup qoyalaydu.

2) Yoshurun mezgil:bu mezgil yene alametsiz dewri depmu atilidu, texminen 6-10 yilghiche bolidu. Eger yaxshi kütülse, köp rohi bésim bolmisa 15, hetta 20 yilghimu uzatqili bolidu. Bu mezgilde beden wirusqa qarshi antétla ishlepchiqirishqa bashlaydu. Adem immont sistémisi eydiz wirusi bilen uzaq mezgillik küresh qilish jeryanini bashlaydu. Bu chaghdimu yuqumlan'ghuchida héchqandaq chong özgirish bolmaydu. Xuddi normal ademdek yashawéridu. Bu mezgildimu bir késelge giriptar bolghandek körünmeydu, emma qan tekshürüsh arqiliq eydiz wirusidin yuqumlan'ghanliqini bilgili bolidu. Bu jeryanda, gerche saghlamdek körünsimu, beden ichidiki eydiz wirusi intayin heriketchan bolup, immont sistémisini üzlüksiz buzup turidu. Bu mezgildimu oxshashla xeterlik heriket arqiliq bashqilargha wirusni yuqturup qoyalaydu.

3) Késellik mezgili: texminen 1-2 yilghiche bolidu. Bu mezgil eydiz wirusi adem immont sistémisini teltöküs dégüdek buzghan mezgil bolup, immont sistémisi ajizlighan seweblik herxil pursetlik késeller, mesilen: öpke yallughi, tubérkulyoz we tasmisiman qapartma dégendek késelliklerdin yuqumlinidu we herxil ösmiler (rak) peyda bolidu. Eydiz wirusidin yuqumlan'ghuchi eydiz késilidin emes, belki eydiz wirusi immont küchini ajizlitiwetkenlik sewebidin, beden'ge bösüp kirgen bashqa xil késelliklerge taqabil turalmay ölüp kétidu. Bu waqitning uzun-qisqiliqi yene yuqumlan'ghuchining iqtisadiy ehwali, ten salametliki, jinsi késili bar-yoqluqi, zeher chikish-chekmesliki, rohi haliti we shundaqla etraptiki muhit qatarliqlar bilen zich munasiwetlik. Eger yuqumlan'ghuchi yaxshi kütülse, rohi kötürenggü we xushal yürse, bu mezgilnimu uzartqili, hetta yoshurun mezgilge qayturup ekelgili bolidu.

Gerche HIV din ibaret tarqilishchan bu waba bayqilip, 30 yil dawamida nechche on milyon insanning jénigha zamin bolup, insanlarda ortaq wehime tughdurghan bolsimu, eydizning tarqilishigha qarshi dunya xaraktérlik heriket, tetqiqat we mes'uliyet hem tirishchanliq insanlarni eydizning dawasini tépishqa qarap yéqinlashturmaqta. Yéqinda amérikida 18 ayliq bir bowaqning eydizdin saqaytilghanliqi, riwayet emes belki insanlarning bu qorqunchluq wabani haman yéngeleydighanliqining ispati. Eydiz etrapimizda! uni tonayli, eydizdin mudapi'elinish hemmimizning mes'uliyiti. Hemmimiz heriketlinip, eydizni “Nöl” ge ekileyli.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.