2017Yilida Uyghur diyaridiki eydiz yuqumining yamrishi yenila éghir

Muxbirimiz gülchéhre
2017.12.13
uyghurda-eydiz--control-teshwiqat.jpg Eydizning aldini élish teshwiqat waraqchisi tarqitiliwatqan körünüsh. 2017-Yili 1-dékabir, xoten lop nahiyesi. (nur.cn Diki munasiwetlik maqalidin süretke élin'ghan)
Photo: RFA

Eydiz insanlar saghlamliqi we hayatigha éghir ziyan yetküzüwatqan sozulma xaraktérlik yuqumluq késel. Uyghur aptonom rayoni bolsa yillardin buyan xitay boyiche eydiz késilining yuqum ehwali eng éghir rayonlarning biri bolup kelmekte.

Uyghur aptonom rayonluq da'irilerning 2017-yili 1-aydin 9-ayghiche bolghan ariliqta élan qilghan eydiz heqqidiki doklatida körsitilishiche, Uyghur élidiki yuqumdarlar ötken yildiki oxshash mezgildikidin yene 5227 neper köpeygen. Qeshqer, xoten, aqsu, turpan qatarliq Uyghurlar zich olturaqlashqan jaylar eydiz yuqumi eng téz sür'ette éshiwatqan nuqtigha aylan'ghan. Chet'ellerdiki Uyghur tébbiy mutexessisler, Uyghur rayonidiki eydiz yuqumining izchil türde yamrishini xitay hökümitining rayonda yürgüzüwatqan siyasitige baghlap mulahize qilmaqta.

1-Dékabir 30-nöwetlik “Dunya eydiz küni”. Birleshken döletler teshkilati eydiz pilan mehkimisining 2017 -yildiki eydiz künining bash témisi “Méning saghlamliq hoququm” dep békitilgen. Bu munasiwet bilen Uyghur aptonom rayonluq sehiye nazariti élan qilghan eydiz yuqum ehwalining alahidiliki yighinchaqlighanda töwendikiche:

2017-Yili 9-ayning axirighiche Uyghur diyaridiki eydiz yuqumdarlirining omumiy sani 43484 neper bolup, buning ichidiki eydiz bimari 11322 neper. Bu mezgilde yéngidin yene 5227 yuqumdar köpeygen, eydiz yuqumdarliri we bimarliri ichidiki er-ayallar nisbiti 5:1.1 Bolup, ishpirsni ortaq ishlitish arqiliq tarqilish nisbiti 7.21 Pirsentni, jinsiy munasiwet arqiliq tarqilish nisbiti (hemjinslar munasiwiti arqiliq tarqilishinimu öz ichige alidu) 3.72 Pirsentni igileydu.

Ili qazaq aptonom oblastigha oxshash oblast derijilik kona yuqum rayonlirida yuqum ehwali turaqlishishqa bashlighan bolsimu, omumiy adem sani köprek bolghanliqtin aldini élish we dawalash wezipisi éghir؛ aqsu, qeshqer, xoten, turpan qatarliq rayonlardiki yuqum ehwali téz sür'ette ashmaqta, aldini élish we dawalash weziyiti keskinleshmekte.

Eydiz yuqumining jinsiy munasiwet arqiliq tarqilishi asasliq tarqilish shekli bolup, er hemjinslarning jinsiy munasiwet arqiliq yuqumlinish sür'iti tézlikte ashmaqta. Bezi jaylarda er hemjinsler arqiliq eydizning yuqush-tarqilish nisbiti téz örlep 7 pirsenttin ashqan. 2017-Yili hemjinslar jinsiy munasiwiti arqiliq yuqumlan'ghanlar sani bir yil ichide bayqalghan eydiz yuqumdarliri we eydiz bimarliri nisbitining 7.5 Pirsentini igiligen.

Undin bashqa eydiz késili wirusigha qarshi dawalashqa békitilgen doxturxanilarning sani 2010-yilidiki 48 din 2017-yilidiki 94 ge yétip, eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghuchilar we bimarlirini dawalash xizmitini ünümlük tedbir bilen teminlinildi, dep körsitilgen.

Uyghur aptonom rayonluq eydizning aldini élish we dawalash xizmitige mes'ul orunlar köp yillardin buyan “Aptonom rayonda bashtin-axir eydizning aldini élish we kontrol qilishta körünerlik ünüm hasil qilindi,” dep teshwiq qiliniwatqan bolsimu, emma yuqiriqi sanliq melumatlar Uyghur diyaridiki eydiz weziyitining barghanche jiddiylishiwatqanliqini yoshurup qalalmidi.

Uyghur élidiki eydiz weziyiti üstide tetqiqatlar élip bériwatqan amérika kolombiye uniwérsitétining tébbiy tetqiqatchisi memtimin ependi her bir adem öz saghlamliqining eng chong jawabkari dep qaraydu. Shundaq bolsimu u eydizning aldini élish we dawalash hökümetning teshkillep rehberlik qilishi, jem'iyet we her bir shexsning öz mes'uliyitini ada qilishigha éhtiyajliq ikenlikini alahide tekitleydu. U yene Uyghur élidiki eydiz weziyitide héchqandaq yaxshilinish körünmey, kündin kün'ge yuqumlinishning éghirlishishi, yuqush yollirining murekkepliship, aldini élish téximu müshkül bolushtek weziyetning yaritilishi xitay hökümitining bu ishqa sel qarawatqanlqidin ayrip qarighili bolmaydu, dédi. Uning qarishiche, Uyghurlarda eydizdin mudapi'elinishtiki sawatsizliq tüpeylidin eydizdin yuqumlinish mumkinchiliki artip bériwatqan iken. Buningda hökümetning eydizdin mudapi'elinish heqqidiki zörür bilimlerni xelqqe yetküzüshte sel qarighanliqi asasliq seweb bolghan iken. Uning tekitlishiche, xitay hökümiti 19-qurultayning rohini öymu-öy kirip yetküzgendek eydizdin saqlinish bilimlirinimu Uyghurlarning öz tilida birmu-bir yetküzelishi pütünley mumkin iken.

Hazir dunyada we xitayda mewjut bolghan méditsina shara'iti boyiche, nawada eydizdin yuqumlan'ghanliqi tekshürüp bayqalsa, dölet heqsiz teminlep bériwatqan wirusqa qarshi dora yéyish arqiliq beden suyuqluqidiki wirusning dawamliq köpiyishini tizginlep, wirus miqdarini eng töwen chekke chüshürüp, yuqumlanmighan kishilerge oxshash normal dawamlashturghili bolidighanliqi hem yuqumlan'ghuchilarning bashqilargha yuqturup qoyush nisbitini eng töwen derijige chüshürgili bolidighanliqi tamamen mumkin iken. Bu nuqtini alahide tekitligen memtimin ependining tekitlishiche, xitay da'iriliri her bir insanning herqandaq bolung-puchqaqtiki her séknutluq herikitini közitip nazaret qilalaydighan bixeterlik sistémisini berpa qilghan bügünki künde, Uyghur aptonom rayoni teweside eydiz yuqumini kontrol qilish téximu mumkin iken. Emma mesile xitay hökümitining mes'uliyetni öz üstige élip, eydizning aldini élish we dawalash xizmitidiki rolini toluq jari qildurmay kelgenlikide iken.

Xitay miqyasidila emes yéqindin buyan Uyghur aptonom rayonida er hemjinsler arqiliq eydizning yuqush-tarqilish nisbiti téz örlep 7 pirsenttin ashqan bolup, yashlar, jümlidin aliy mektep oqughuchiliri arisidiki er hemjinislarning eydizdin yuqumlinishi nisbeten gewdilik bolmaqtiken.

Türkiyede dawalash ishlirini dawam qiliwatqan doxtur gülgine xanim, özining ürümchide 20 yilliq ayallar késelliri doxturi bolup xizmet qilish jeryanida özide endishe peyda qilghan mesilining del er hemjinsler arqiliq eydizdin yuqumlinip qalghan yashlar hem aliy mektep oqughuchiliri ikenlikini ilgiri sürdi.

Gülgine xanimning közitishiche, yéqinqi yillarda hemjinislarning eydiz yuqturuwélishi adettiki kishilerning eydiz yuqturuwélishigha qarighanda alahide yuqiri bolghan. Shundaqla hemjinislarning yéngi taratqu wasitiliridin paydilinip alaqilishish yollirimu nahayiti qolaylashqan bolup, ularning öz'ara qalaymiqan munasiwiti eydizdin yuqumlinish xewpni chongaytqan iken.

Gülgine xanim yene “Eydizning tarqilish yolliri éniq, eydizning her xil qilmishlar arqiliq tarqilish yollirigha süküt qilishqa bolmaydu. Ademlerning hemjinisliq sewebidin eydizdin yuqumlinip qalmasliqi üchün, da'iriler Uyghur élida hemjinslargha eydizdin yuqumlinip qélishning aldini élish terbiyesi élip bérishni muhim orun'gha quyushi kérek,” dep körsetti.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.