Уйғур дияридики әйдиз юқум вәзийити - “ағриқни йошурсаң өлүм ашкара”
2017.12.14

Уйғур дияридики әйдиз кесилиниң юқуш йоллири аллиқачан ениқлинип, юқушниң алдини елиш тәдбирлири кишиләргә билдүрүлүватқан болсиму, әмма районда йеңидин юқумланғучиларниң давамлиқ түрдә көпүйиватқанлиқи мәлум болмақта. Илгири уйғур җәмийитидә әйдизниң асаслиқ юқуш йоли зәһәр чәккүчиләрниң окул йиңнисини ортақ ишлитишидин юққан болса, йеқинқи йилларда җинсий мунасивәт арқилиқ, һәтта әр һәмҗинсләр оттурисидики қалаймиқан мунасивәт арқилиқ юқушниң ешип бериватқанлиқи илгири сүрүлмәктә. Уйғур диярида йеқинқи оннәччә йилдин буян очуқчилиққа чиқишқа башлиған һәмҗинслардин ибарәт бу алаһидә кишиләр топи, әйдиз юқуминиң тарқилишини тизгинләшкә бәлгилик хирис елип кәлмәктикән.
Уйғур җәмийитидә әйдиздин юқумлиниш илгирики вақитларда зәһәр чәккүчиләрниң окул йиңнисини ортақ ишлитиши яки қалаймиқан җинсий мунасивәт қилиш йоли билән тарқалған. Һалбуки йеқиндин буян әйдиз юқуминиң әр һәмҗинсләр мунасивити арқилиқ юқуватқанлиқи диққәт қозғимақта. “кесәлни йошурсаң өлүм ашкара” дегәндәк нөвәттә уйғур җәмийитидә әйдиз юқумдарлири кәмситилиштин қорқуп өзини йошуруш, һәтта җәмийәттин өч елиш хаһишлириму көрүлмәктә. Йеқинқи бир қанчә йилда уйғур елидики әйдизниң тарқилишида юқириқи амиллардин сирт, һәмҗинисларниң қалаймиқан мунасивитидин юқуш әһваллири диққәт қозғимақта.
Уйғур елида елан қилинған бу йилқи әйдиз юқумдарлириниң санлиқ мәлуматида көрситилишичә, һәмҗинсләр әйдзләр саниниң 7 пирсәнтини игилисә, бәччивазлиқ йоли арқилиқ юқтурувалғанлар 5 пирсәнттин юқири нисбәтни игилигән. Гәрчә бу санниң ичидә уйғурларниң қанчилик нисбәтни игиләйдиғини ениқ көрситилмигән болсиму, қәшқәрдики мәлум дохтурханиниң лабираторийәсидә ишләйдиған бир сестра қан тәкшүрткили кәлгән уйғур әрләрниң ичидә әйдиз юқтурувалған һәмҗинисларниңму байқалғанлиқини билдүрди.
Уйғур елида әйдиз юқуминиң тарқилишиға қарши 20 йилдин буян паалийәт елип бериватқан уйғур елидики бир пидаийниң билдүрүшичә, уйғурлар ичидә әйдиздин юқумланған әр һәмҗинсләр илгири байқалмиған болсиму, әмма йеқинқи йилларда көрүлүшкә башлиған. Улар һәмҗинслиқидин номус қилип, кәмситилиштин қечип, кесилини башқилардин йошуридиған болғачқа, башқиларни юқумландуруп қойидиған әһваллар әң еғир мәсилигә айланмақта икән.
Мәзкур кишиниң чүшәндүрүшичә, һәмҗинисларниң әйдиз юқтурувелиши йеқинқи йилларда адәттики кишиләрниң әйдиз юқтурувелишиға қариғанда алаһидә юқири болған. Әр һәмҗинсләр мунасивити арқилиқ әйдиздин юқумлинип қалған уйғур яшлири билән алий мәктәп оқуғучилириниң саниму барғансери көпәйгән. Һәмҗинисларниң җинсий паалийәтлири һәм әйдизниң юқуп-тарқилишиға мунасивәтлик қилмишлири аммиви һаҗәтхана, мунча, бәзмихана, мәйхана һәм мәхсус һәмҗинисларниң йиғилиш сорунлирида нисбәтән гәвдилик болмақтикән. Әйдиз вирусини байқаш мәхсус қан тәкшүртмигүчә сезилмәйдиған болғачқа, әр һәмҗинсларниң йошурун йүрүши адәмләр арисида зәнҗирсиман, шахсиман, торсиман һаләттә юқуш-тарқилиш йүзлинишини кәлтүрүп чиқарған.
Гәрчә ислам әқидисини әхлақ пиринсипи қилип яшап кәлгән уйғурлар арисида кишиләрниң һәмҗинсләр муһәббитини қобул қилиши қийин болсиму, әмма йеқинқи йилларда бу әһвал җәмийәттә көрүлүшкә башлиған. Радийомизға уйғур елидики еғир иҗтимаий мәсилиләр һәққидә келиватқан инкаслардиму нопус тәркибиниң барғанчә мурәккәплиши билән уйғур елида һәмҗинисларниң йошурун алақилишиш йоллири, башқиларни һәр хил усуллар билән қизиқтуруш, алдаш, зорлаш арқилиқ һәмҗинсләр топиға сөрәп кириш вә һәмҗинсләр топини шәкилләндүрүш әһваллири мәвҗут болмақтикән.
Амеркидики медитсина тәтқиқатчиридин мәмтимин әпәндиниң баяниға қариғанда, һәмҗинисларниң аз бир қисми ген сәвәблик туғма һаләттә һәмҗинислиқ алаһидиликигә игә болса, иҗтимаий сәвәбләрму һәмҗинсқа айлинип қелишта асаслиқ рол ойнайдикән. Қизиқип, дорап, әгишип йүрүп һәмҗинисқа айлинип қалидиған яки зиянкәшлик қатарлиқ сәвәбләр биләнму һәмҗинисқа айлинип қелиш әһваллири мәлум нисбәтни игиләйдикән.
Мәмтимин әпәндиниң тәһлилигә қариғанда, уйғурларда һәмҗинислиқ гәрчә наһайити аз көүрүлсиму аилиләрдики әтиварлиқ оғул балиларниң миҗәз-характери, тәрбийәлиниш муһити һәм тәрбийәлигүчиләрниң аяллиқ тәсиргә көпрәк учрап кетиши сәвәблик йүз беридикән. Бир қисим һәмҗинисларниң өзлириниң юқумланғанлиқини билсиму, әмма юшурған һалда башқиларға әйдиз юқтуруп қуюш қилмиши билән шуғуллиниватқанлиқи һәмҗинсләр билән әйдизниң мунасивитиниң хәтәрлик һаләттә туруватқанлиқини чүшәндүрүп беридикән. Гәрчә һәмҗинисларни кәмситмәслик, кишилик һоқуқиға һөрмәт қилиш һәр бир җәмийәт әзасиниң мәсулийити болсиму, әйдиз юқум әһвали барғанчә мурәккәплишиватқан уйғур елида йошурун һаләттики юқушни тизгинләш үчүн һөкүмәтниң үнүмлүк тәдбир қоллиниши зөрүр икән. Һалбуки, һазирға қәдәр уйғур диярида һөкүмәт тәрәп бу җәһәттә үнүмлүк бир тәдбир алалмиғанлиқи мәлум.