Uyghur diyaridiki eydiz yuqum weziyiti - “Aghriqni yoshursang ölüm ashkara”

Ürümchi shehiridiki hem jinsliqlarning uchrishish orunlirining biri bolghan “7-Iyul qawaqxanisi” din körünüsh. 2017-Yili 22-féwral. (xjboy.net Diki munasiwetlik maqalidin süretke élin'ghan)

Uyghur diyaridiki eydiz késilining yuqush yolliri alliqachan éniqlinip, yuqushning aldini élish tedbirliri kishilerge bildürülüwatqan bolsimu, emma rayonda yéngidin yuqumlan'ghuchilarning dawamliq türde köpüyiwatqanliqi melum bolmaqta. Ilgiri Uyghur jem'iyitide eydizning asasliq yuqush yoli zeher chekküchilerning okul yingnisini ortaq ishlitishidin yuqqan bolsa, yéqinqi yillarda jinsiy munasiwet arqiliq, hetta er hemjinsler otturisidiki qalaymiqan munasiwet arqiliq yuqushning éship bériwatqanliqi ilgiri sürülmekte. Uyghur diyarida yéqinqi onnechche yildin buyan ochuqchiliqqa chiqishqa bashlighan hemjinslardin ibaret bu alahide kishiler topi, eydiz yuqumining tarqilishini tizginleshke belgilik xiris élip kelmektiken.

Uyghur jem'iyitide eydizdin yuqumlinish ilgiriki waqitlarda zeher chekküchilerning okul yingnisini ortaq ishlitishi yaki qalaymiqan jinsiy munasiwet qilish yoli bilen tarqalghan. Halbuki yéqindin buyan eydiz yuqumining er hemjinsler munasiwiti arqiliq yuquwatqanliqi diqqet qozghimaqta. “Késelni yoshursang ölüm ashkara” dégendek nöwette Uyghur jem'iyitide eydiz yuqumdarliri kemsitilishtin qorqup özini yoshurush, hetta jem'iyettin öch élish xahishlirimu körülmekte. Yéqinqi bir qanche yilda Uyghur élidiki eydizning tarqilishida yuqiriqi amillardin sirt, hemjinislarning qalaymiqan munasiwitidin yuqush ehwalliri diqqet qozghimaqta.

Uyghur élida élan qilin'ghan bu yilqi eydiz yuqumdarlirining sanliq melumatida körsitilishiche, hemjinsler eydzler sanining 7 pirsentini igilise, bechchiwazliq yoli arqiliq yuqturuwalghanlar 5 pirsenttin yuqiri nisbetni igiligen. Gerche bu sanning ichide Uyghurlarning qanchilik nisbetni igileydighini éniq körsitilmigen bolsimu, qeshqerdiki melum doxturxanining labiratoriyeside ishleydighan bir séstra qan tekshürtkili kelgen Uyghur erlerning ichide eydiz yuqturuwalghan hemjinislarningmu bayqalghanliqini bildürdi.

Uyghur élida eydiz yuqumining tarqilishigha qarshi 20 yildin buyan pa'aliyet élip bériwatqan Uyghur élidiki bir pida'iyning bildürüshiche, Uyghurlar ichide eydizdin yuqumlan'ghan er hemjinsler ilgiri bayqalmighan bolsimu, emma yéqinqi yillarda körülüshke bashlighan. Ular hemjinsliqidin nomus qilip, kemsitilishtin qéchip, késilini bashqilardin yoshuridighan bolghachqa, bashqilarni yuqumlandurup qoyidighan ehwallar eng éghir mesilige aylanmaqta iken.

Mezkur kishining chüshendürüshiche, hemjinislarning eydiz yuqturuwélishi yéqinqi yillarda adettiki kishilerning eydiz yuqturuwélishigha qarighanda alahide yuqiri bolghan. Er hemjinsler munasiwiti arqiliq eydizdin yuqumlinip qalghan Uyghur yashliri bilen aliy mektep oqughuchilirining sanimu barghanséri köpeygen. Hemjinislarning jinsiy pa'aliyetliri hem eydizning yuqup-tarqilishigha munasiwetlik qilmishliri ammiwi hajetxana, muncha, bezmixana, meyxana hem mexsus hemjinislarning yighilish sorunlirida nisbeten gewdilik bolmaqtiken. Eydiz wirusini bayqash mexsus qan tekshürtmigüche sézilmeydighan bolghachqa, er hemjinslarning yoshurun yürüshi ademler arisida zenjirsiman, shaxsiman, torsiman halette yuqush-tarqilish yüzlinishini keltürüp chiqarghan.

Gerche islam eqidisini exlaq pirinsipi qilip yashap kelgen Uyghurlar arisida kishilerning hemjinsler muhebbitini qobul qilishi qiyin bolsimu, emma yéqinqi yillarda bu ehwal jem'iyette körülüshke bashlighan. Radiyomizgha Uyghur élidiki éghir ijtima'iy mesililer heqqide kéliwatqan inkaslardimu nopus terkibining barghanche murekkeplishi bilen Uyghur élida hemjinislarning yoshurun alaqilishish yolliri, bashqilarni her xil usullar bilen qiziqturush, aldash, zorlash arqiliq hemjinsler topigha sörep kirish we hemjinsler topini shekillendürüsh ehwalliri mewjut bolmaqtiken.

Amérkidiki méditsina tetqiqatchiridin memtimin ependining bayanigha qarighanda, hemjinislarning az bir qismi gén seweblik tughma halette hemjinisliq alahidilikige ige bolsa, ijtima'iy seweblermu hemjinsqa aylinip qélishta asasliq rol oynaydiken. Qiziqip, dorap, egiship yürüp hemjinisqa aylinip qalidighan yaki ziyankeshlik qatarliq sewebler bilenmu hemjinisqa aylinip qélish ehwalliri melum nisbetni igileydiken.

Memtimin ependining tehlilige qarighanda, Uyghurlarda hemjinisliq gerche nahayiti az köürülsimu a'ililerdiki etiwarliq oghul balilarning mijez-xaraktéri, terbiyelinish muhiti hem terbiyeligüchilerning ayalliq tesirge köprek uchrap kétishi seweblik yüz béridiken. Bir qisim hemjinislarning özlirining yuqumlan'ghanliqini bilsimu, emma yushurghan halda bashqilargha eydiz yuqturup quyush qilmishi bilen shughulliniwatqanliqi hemjinsler bilen eydizning munasiwitining xeterlik halette turuwatqanliqini chüshendürüp béridiken. Gerche hemjinislarni kemsitmeslik, kishilik hoquqigha hörmet qilish her bir jem'iyet ezasining mes'uliyiti bolsimu, eydiz yuqum ehwali barghanche murekkeplishiwatqan Uyghur élida yoshurun halettiki yuqushni tizginlesh üchün hökümetning ünümlük tedbir qollinishi zörür iken. Halbuki, hazirgha qeder Uyghur diyarida hökümet terep bu jehette ünümlük bir tedbir alalmighanliqi melum.