Mutexessisler: “Uyghur diyaridiki nepes yoli we ösme késelliklirini muhit bulghinishi keltürüp chiqarghan”

Chet'ellerdiki bir qisim muhit mutexessisliri bilen tébbiy xadimlar Uyghur diyaridiki muhit bulghinishi heqqide toxtilip, yéqinqi yillardin buyan rayonda barghanséri köpiyiwatqan nepes yoli we ösme késelliklirige muhit bulghinishining biwasite seweb boluwatqanliqini otturigha qoydi.

Ular, yéqinqi 20 yildin buyan xitay hökümitining Uyghur élida shiddet bilen kan bayliqlirini échishi, bolupmu rayondiki kömür, tömür, mis we bashqa qézilma bayliqlarni heddidin artuq qézishi shuningdek kömürgaz zawutlirini köplep qurushi tüpeylidin rayon muhitining éghir derijide bulghan'ghanliqini tilgha élishmaqta. Ular yene bu ehwalning rayonda yashawatqan Uyghur qatarliq yerlik xelqlerde burun yallughi, öpke yallughi, kanay-boghuz yallughi qatarliq nepes yoli késellirini hemde qizil önggech raki, ashqazan raki, üchey raki, limfa raki, jiger raki ayallardiki emchek raki we baliyatqu raki qatarliq yaman süpetlik ösme késellirini keltürüp chiqiriwatqanliqini tekitlimekte.

21-Apréldiki “Dunya yershari küni” munasiwiti bilen Uyghur muhit mutexessisliridin doktor muxter chong radiyomiz ziyaritini qobul qildi. U ilgiri shinjang uniwérsitétining jughrapiye fakultétida xizmet qilghan bolup, kéyinche yaponiyede Uyghur diyarining ékologiyelik muhiti boyiche tetqiqat élip barghan idi. U, Uyghur diyaridiki muhit mesilisi we uning tesiri heqqide öz qarashlirimu bayan qildi.

Uning qarishiche, tarim oymanliqida néfit we tebi'iy gaz qatarliq yer asti bayliqlirini heddidin ziyade échishtek insanlar teripidin sün'iy yosunda peyda qilin'ghan muhit buzghunchiliqi eslidinla hawa kilimati qurghaq bolghan xoten, qeshqer, aqsu qatarliq jenubiy Uyghur diyaridiki bostanliqlarning qumlishishini, su yüzining töwenlishini, toghraq-yantaq qatarliq tebi'iy orman yaki yépincha ösümlüklerning qurup kétishini, boranliq we chang-tozanliq künlerning köpiyishini keltürüp chiqarghan. Buning netijiside Uyghur diyarida, bolupmu jenubiy Uyghur diyarida yashaydighan yerlik ahaliler arisida türlük ösme késelliri we nepes yoli késelliklirining ewj élishidek bir yaman ehwal körülüshke bashlighan.

Tébbiy sahediki Uyghur mutexessislermu bu heqte ziyaritimizni qobul qilip, pikir bayan qildi. Ilgiri Uyghur aptonom rayonluq ösme késellikler doxturxanisining doxturi bolghan, kéyinche yaponiyede gén tetqiqati we ösme késelliri boyiche doktorluq ilmiy unwanigha érishken, hazir washin'gtondiki melum doxturxanida ishlewatqan jür'et obul ependimu bu heqte öz qarashlirini bayan qildi.

Uning bildürüshiche, Uyghur diyaridiki ösme késelliri we nepes yoli késelliklirining nisbiti xitaydiki herqandaq bir ölke we rayondin éghir iken. Buning asasliq sewebini Uyghur diyarida ötken esirning 60-yilliridin 90-yillarning otturilirigha qeder élip bérilghan atom sinaqliri bilen yéqinqi 30 yildin buyan rayonda körülgen éghir derijidiki muhit bulghinishidin izdeshke bolidiken.

Muhajirettiki Uyghurlardin bir qisim kishilermu bu heqte pikir bayan qilip, ilgiri özliri körgen yaki shahit bolghan muhitqa da'ir bezi tepsilatlarni bayan qilip ötti. Kanadada yashawatqan mukerrem xanim ene shulardin biri. U ilgiri Uyghur aptonom rayonluq kömür kan nazaritining ürümchi shorbulaqtiki kömürkan-ximiye zawutida uzun yil ishligen iken. U ilgiri özi ishligen mezkur zawutta körgen ehwallarni bayan qildi.

Uning bildürüshiche, ürümchi shehiridiki ahaliler rayonigha qurulghan bu zawutta kömür kanlarni partlitidighan partlatquch dorilar ishlepchiqirilidiken. Lékin zeherlik madda t n t we zawuttin qoyup bérilidighan paskina sulargha qarita eyni chaghda héchqandaq bixeterlik tedbirliri élinmighan iken. Ürümchi shorbulaqtiki bu zawut etrapida quruqluq armiye mektipi, boghaltir-kadirlar mektipi, ittipaq mektipi qatarliq mektepler bar bolup, nurghun oqutquchi-oqughuchilar we olturaq ahaliler yashaydiken.

Méditsina penliri doktori jür'et obul ependi, Uyghur diyaridiki muhit bulghinishi seweblik rayonda ewj alghan her xil ösme késellikliri bilen nepes yoli késelliklirining istatéskiliq melumatliri xitay hökümiti teripidin üzlüksiz halda yoshurup kéliniwatqan mexpiyetlik bolghini üchün xelq'arada Uyghur diyaridiki késelliklerning kélip chiqish sewebini éniqlash tetqiqatining intayin tes boluwatqanliqini bildürdi.

Halbuki, muxter chong ependining qarishiche, yéqinqi bir ikki yildin buyan xelq'arada Uyghur diyarining muhiti heqqidiki xewerler we doklatlar köpeygen. Bu sewebtin xitay hökümitimu rayondiki muhit bulghinishining ziyan-zexmetliri heqqidiki bir qisim xewer we doklatlarni élan qilish mejburiyitide qalghan.