Uyghurlarda körülüwatqan rak késelliki nisbitining yuqiriliqi diqqet qozghimaqta

Xitayda chiqidighan “Jungxu'a éghiz boshluqi tébabiti ilmiy zhurnili” ning 2010-yilliq 9-sanida Uyghur diyaridiki éghiz boshluqi we yüz ezaliri rakigha giriptar bolghan 2161 bimarning klinikiliq statistikisi bérilgen.

Yuqiriqi 2161 neper rak bimari ichide Uyghurlar 40.27 Pirsentni, xitaylar 29 pirsentni igileydiken. Undin bashqa, “Shinjang méditsina uniwérsitéti ilmiy zhurnili” da élan qilin'ghan Uyghur élidiki rak késellikige a'it tetqiqat maqaliliride tarim oymanliqidiki yerlik Uyghurlarda körülüwatqan rak késelliki nisbitining etraptiki bashqa xelqlerge sélishturghanda körünerlik yuqiriliqi ilgiri sürülmekte.

Muhajirette yashawatqan méditsina sahesidiki Uyghur mutexessisler radi'omiz ziyaritini qobul qilip, bu heqte pikir bayan qildi. Nyu yorktiki kolombiye uniwérsitéti méditsina tetqiqat institutining tetqiqatchisi doktor memet imin ependi özining bu jehette izdinip körgenlikini bayan qilidu. U, atom bombisi partlitish we yadro qorallirini sinaq qilish jeryanida qoyup bérilgen küchlük radi'atsiye bilen hawadiki zeherlik maddilarning insanlardiki türlük rak késelliklirini peyda qilishta körünerlik tesiri barliqini tekitleydu.

Ilgiri ürümchidiki Uyghur aptonom rayonluq ösme késellikliri doxturxanisining söngek raki bölümide doxtur bolup ishligen, nöwette amérikada yashawatqan méditsina penliri doktori jür'et obul ependi Uyghur rak késelliri bimarlirining mutleq köp qismining turpan, korla, lopnur, cherchen, chaqiliq we xoten qatarliq tarim oymanliqidiki yadro siniqi bazisigha yéqin bolghan rayonlardin kélidighanliqini ilgiri süridu.

En'gliyede olturushluq Uyghur pa'aliyetchi we méditsina penliri doktori enwer toxti Uyghur diyari bilen xitay ölkiliridiki ösme késellikliri doxturxanisining emeliy ehwalini sélishturup, mundaq deydu: “Uyghur diyarida tunji ösme késellikliri doxturxanisi 500 kariwat bilen 1994-yili qurulghan. Xénen ölkisidimu shu yili 500 kariwatliq tunji ösme késellikliri doxturxanisi qurulghan. Emma 2007-yiligha kelgende ürümchidiki ösme késellikliri doxturxanisining késel kariwiti 2 mingdin éship ketken. Xénen ölkisidiki ösme késellikliri doxturxanisining késeller kariwiti aran 800 ge köpeygen. Mana bu xitay statistikisida 20 milyon nopus yashaydighan Uyghur aptonom rayoni bilen 100 milyon nopus yashaydighan xénen ölkisidiki rak késellirining ehwali.”

U, xitay hökümitining 1964-yilidin tartip taki 1996-yiligha qeder tarim oymanliqida jem'iy 46 qétim yadro siniqi élip barghanliqini, buning rayondiki yerlik xelqlerning salametlikige mölcherligüsiz xiris élip kelgenlikini tekitleydu.

Doktor jür'et obul ependi ürümchidiki ösme késellikliri doxturxanisida ishlewatqan yillirida cherchen, chaqiliq we xoten rayonidin hetta türlük rak késellikige giriptar bolghan Uyghur balilirighimu ximiyelik dawalash élip barghanliqini tilgha aldi.

Doktor memet imin, xitay gerche tarim oymanliqida 40 yildek yadro siniqi élip barghan bolsimu, lékin buni awamdin mexpiy tutqanliqini, etraptiki yerlik xelqte yadro tesiridin qoghdinish jehette héchqandaq teyyarliqning bolmighanliqini alahide tekitleydu.

Firansiyelik zhurnalist antonétté dé jung bu heqte “Yéngi tangliqlar” téléwiziyesige inkas qayturup, xitay hökümitining chet'el muxbirlirigha wiza bermeslik we tarimda élip barghan yadro siniqi we uning tesirini hetta étirap qilmasliq pozitsiyeside bolup kelgenlikini tenqid qilidu.