Xitay nopus mutexessisliri xitaydiki bu nopus qurulmisining tengpungsiz ikenlikini otturigha qoymaqta

Xitay nopus qurulmisining dölet weziyiti we iqtisadigha körsitidighan tesirliri heqqide tetqiqat élip bériwatqan amérika jorj washin'gton uniwérsitétining iqtisad penliri doktor kandidati perhat bilgin ependi xitay hökümiti pilanliq tughut siyasiti tesiride meydan'gha kelgen nopus tengpungsizliqini hel qilish üchün, omumyüzlük ikki perzentlik bolushqa ündesh siyasiti yürgüzmekte.

Uning qarishiche yene, Uyghur we bashqa az sanliq milletlerge bolsa az tughush, yeni pilanliq tughut siyasitining iqtisadni yuqiri kötürüshke paydiliq ikenlikimu teshwiq qilinip, xitay nopusini Uyghur élige köplep yötkesh bilen teng Uyghur we bashqa milletlerning nopus nisbitining öz rayonlirida töwenlesh ehwali yüz bériwatqanliqini otturigha qoydi.

“Xelq tori” ning xewer arxipidin ashkarilinishiche, xitay dölet nopus we pilanliq tughut komitéti 2009-yilidin bashlap Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümiti bilen shinjangning nopus we pilanliq tughut ishlirining tereqqiyatigha yardem bérish toghrisida hemkarliq kélishimi imzalap, pütün aptonom rayondiki 26 namrat nahiye we chégra nahiyide, “Pilanliq tughut alahide teqdirlesh siyasiti” ni yolgha qoyghan.

Bu heqtiki xewerde aptonom rayonluq pilanliq tughut komitéti siyaset-qanun bashqarmisining bashliqi ili yalining munu sözliri neqil élin'ghan. Xewerde mundaq déyilgen: “26 Namrat nahiye we chégra nahiyilerge qarita ‛pilanliq tughut alahide teqdirlesh siyasiti‚ ni yolgha qoyushta, keng déhqanchiliq-charwichiliq rayonidiki az sanliq millet a'ilisi ichide ikki perzentlik bolghandin kéyin, üchinchi perzentlik bolushtin aktip waz kéchip kinishka alghan a'ile bir qétimliq 3000 som mukapatqa érisheleydu.”

Bu belgilimilerning hazir hem dawam qiliwatqanliqi melum bolup, Uyghur aptonom rayoni xelq hökümiti torida: “Uyghur aptonom rayonluq nopus we pilanliq tughut we döletning pilanliq tughut ‛az tughup téz béyish‚ qurulushida shertke uyghun mukapatlash obyéktliri birla waqitta bir türlük uzaq ünümlük tughut cheklesh tedbiri qollan'ghanlar mukapat tarqitish ölchimi boyiche bir qétimliq 3000 som bilen mukapatlinidu. Sheher we nahiyeler 2014-yildin bashlap yene 2000 som qoshup 5000 som qilip mukapatlaydu” dep körsitilgen.

Uyghur rayonining nopus, ékologiye we bashqa ehwalliri heqqide tetqiqat élip barghan mi'ami uniwérsitétining proféssori stanliy tups ependimu, xitayning Uyghur rayonigha köplep nopus yötkishining “Natoghra bir siyaset” ikenlikini körsetken idi.

Uning qarishiche, Uyghur rayonining cheklik su menbesi we insan yashashqa muwapiq kélidighan tebi'iy shara'itining cheklik bolushi artuq nopusni kötürelmeydu, eger xitay nopus yötkeshni bu sür'ette dawam qildursa, Uyghur rayonining su bayliqi we bashqa insanlar yashashqa mohtaj bolghan barliq tebi'iy ékologiyesi xoraydu, ichimlik su menbesi muwapiq téjilip we qoghdalmighanda, u peqet 50 yil yétishi mumkin.

Amérikidiki “Béyjing bahari” zhurnilining muherriri xu ping ependining éytishiche: “Xitaydiki erlerning bolupmu yash toy qilmighan erlerning köpiyishi jem'iyet we dölet bixeterlikige bir tehdit chünki ularning qorsiqi toymisa, öylinelmise, asasliq fizikiliq, we héssiy teleplirimu ishqa ashmisa ular choqum ish chiqiridu, jem'iyet amanliqini buzidu, jinayetler köpiyidu. Xitay hökümiti ularni tarqaqlashturushning ghémide emma meyli ular qaysi jaygha barmisun bu qeder zor kölemlik tengpungsiz nopus her qandaq jayning tebi'iy muhiti, ijtima'iy muhiti we iqtisadigha oxshash tesir peyda qilalaydu. Cheklik yashash muhiti we iqtisadi bir qeder arqida turuwatqan milliy ziddiyet keskin bolghan Uyghur rayonida bolsa köchmen nopusi peyda qilidighan turaqsizliq téximu küchlük.” bolidiken.

Amérikidiki xitay ziyaliylardin chén pokung ependining qarishiche, xitay hökümiti özige tehdit boluwatqan turaqsiz amil bolghan xitay yash er emgek küchlirini nopusi shalang shinjanggha oxshash jaylargha köplep yötkeshke kirishken. Xitay hökümitining xitay nopusini shinjanggha yötkep Uyghurlarni öz tilini ishlitelmeslik, öz tilida oquyalmasliq, ish tapalmasliq arqiliq ularni az sanliqqa we chet'ellikke aylandurushni meqset qilghan siyasiti Uyghurlarni elwette narazi qilidiken.

U mundaq dédi: “Xitay hökümiti özi naraziliq peyda qilip pursettin paydilinip Uyghurlarni téximu qattiq basturup kelmekte, bu natoghra siyasetler muqimsizliq peyda qilmaqta téximu zor qanliq qarshiliqlar peyda bolmaqta..”

“Uyghur aptonom rayoni qurulghanliqining 60 yilliq muweppeqiyet körgezmisi” diki élanda körsitilishiche, 2014-yili Uyghur rayonidiki 23 milyon 225 ming 400 nopusning ichide xitay millitidikilerning nopusi 8 milyon 595 mingdin éship, Uyghur aptonom rayoni omumiy nopusining 37% tin artuqraqini igiligen. Ürümchidiki 3 milyon 530 mingdin ashidighan nopus ichide bolsa xitay nopusi 75% yéqin sanni igiligen bolup, Uyghur we bashqa milletlerning nopusi 25% ni igiligen. Emma, statistikilarda Uyghurlarning Uyghur aptonom rayonida nopus jehette yenila köp sanliqni igiligenliki, ularning shimaliy rayonlardiki nisbitining töwenlep, jenubi rayonlargha merkezleshkenliki otturigha qoyulmaqta.