Qalduq népiz yaltiraq yopuqlar Uyghur éli yéza igilik ishlepchiqirishigha éghir tehdit bolmaqta

Bir uyghur ayalning ürümchi etrapidiki melum déhqanchiliq meydanida paxta tériwatqan körünüshi.

Shinxu'a agéntliqi, shinjang géziti qatarliq xitay hökümet metbu'atlirida “Shinjang 1-maydin bashlap yéza igilik ishlepchiqirishida ishlitilidighan alahide népiz yaltiraq yopuq bilen teltöküs xoshlashti” dep xewer élan qildi. Xewerde körsitilishiche, da'iriler “Shinjang Uyghur aptonom rayonining étiz yaltiraq yopuqini bashqurush nizami”ni yolgha qoyushqa bashlighan. Buning bilen, alahide népiz étiz yaltiraq yopuqini ishlepchiqirish, sétish, ishlitish qanun'gha xilap qilmishqa aylinip, tengritaghning jenubi we shimalidiki étizlardiki aq bulghimini tüzeshke imkaniyet 1-maydin bashlap resmiy yolgha qoyulidiken.

Bu nizamdiki belgilimilerge xilapliq qilip, ölchemge uyghun kelmeydighan étiz yaltiraq yopuqini ishlepchiqarghuchilar, satquchilar we ishletküchilerge bérilidighan jaza ölchimi éniq békitildi, yighiwélish mes'uliyitini ada qilmighan karxanilarghimu jerimane qoyulidu. Shuning bilen bille memuriy mes'ul tarmaqlarning mes'uliyiti inchikileshtürülüp, bashqurush tarmiqigha tewe mesililerde memuriy, jinayi ishlar we heq telep jawabkarliqi sürüshtürülidiken.

Shinjang gézitining xewiridin melum bolushiche, xitayda 70-yillirining axirida, Uyghur diyarida uningdin 10 yillar kéyin yaltiraq yopuq arqiliq yétishtürüsh téxnikisini kirgüzgenidi hem kömmiqonaq, kéwez, xasing, köktat, kök tamaka qatarliq zira'etlerni östürüshte keng qollan'ghan. Bu téxnika gerche zira'etlerning mehsulat miqdarini zor nisbette ashurghan bolsimu, lékin yaltiraq yopuqning keng da'iride ishlitilishige egiship nurghun mesililerni peyda qilghan. Étiz yaltiraq yopuqi yuqiri malékuliliq karbon-hidrogén birikmisi bolup, u tebi'iy muhit shara'itida asan parchilanmighachqa, yaltiraq yopuqning qalduqliri yildin-yilgha köpeygen.

Munasiwetlik uchurlarda éytilishiche, térilghu yerdiki qalduq yaltiraq yopuq miqdarining üzlüksiz köpiyishi tupraq muhitini nacharlashturidu, buning bilen tupraqning nemliki töwenlep asanla qétiwalidu hem ünümdarliqi töwenleydu. Tekshürüshke qarighanda, uruq salghan ashundaq qalduq yaltiraq yopuq bolsa, uruqning sésip kétish nisbiti 6.92% Ke, bixning sésip kétish nisbiti 5.17% Ke yétidiken, mehsulat miqdari 12% etrapida töwenleydiken.

Aptonom rayonluq xelq qurultiyi da'imiy komitétining qanunchiliq xizmiti komitéti iqtisadiy nizam chiqirish bashqarmisining bashliqi lyu jinsén mundaq dégen : “Yaltiraq yopuqning bek népiz bolup kétishi uni yighiwélishning tesliship kétishidiki eng asasliq seweb, u yighiwélishtin burunla yirtilip titilip kétidu. Bu nizamda shinjangda ishlepchiqirilidighan, sétilidighan we ishlitilidighan yaltiraq yopuqning qélinliqi 0.01 Millimétirdin éshish, chidamliq waqti 180 kündin artuq bolush kérekliki éniq belgilinip, yaltiraq yopuqning qélinliqi we chidamchanliqigha chek qoyulghan.”

Teywendin chiqidighan tor gézitide xewer qilishiche, Uyghur élidiki plastik matériyallardin bulghinish barghanche éghirlishiwatqan bolup, yerlik hökümet bu xil bulghinishning aldini élish kürishide meghlup bolushqa qarap yüzlen'gen.

Eslide kéwez térishqa ishlitilip, “Aq renglik inqilab” dep atalghan bu xil yopuqlar nöwette Uyghur élida “Aq apet” ke aylinishqa bashlighan. Bu xil bulghinish ishlepchiqirishqa eks tesir körsitipla qalmay, tupraq we yer asti süyinimu bulghap, adem salametlikke éghir tehdit shekillendüridiken.

Bu tekshürüshni Uyghur aptonom rayonidiki yéza igilik akadémiyisi élip barghan. Tekshürüsh netijisige qarighanda, Uyghur rayonidiki her 6 mo térilghu yerge 17 kilogram plastik yopuq ishlitilgen bolup, bu xitaydiki otturiche normidin töt, besh hesse éship ketken.

Bu xil bulghinish Uyghur rayonining jenubidiki wilayetlerde uningdinmu éghir bolup, bezi jaylarda her bir 6 mo yerge 40 kilogram plastik yopuq ishligen ehwallarmu bolghan.
2014-Yili Uyghur aptonom rayoni 38 milyon yüen “Yerlerni pakizlash” mexsus tür meblighi ajritip, 13 nahiye, sheherde “Étiz-ériqlardiki kéreksiz, qalduq sulyaw yopuqlarning bulghishini uniwérsal tüzesh” türini yolgha qoyghan bolsimu, héchqanche ünüm qazinalmighan.

Biz Uyghur élining jenubidiki kéwez térishta eng deslep yaltraq yopuq téxnikisi ishlitilgen nahiyilerdin maralbéshi we yopurgha nahiyiliridin, “Aq bulghima” heqqide melumat igiliduq.

Yopurghining melum kentning bashliqi ziyaritimizni qobul qilip, yopurghida aldinqi esirning 80-yilliridin buyan, sulyaw yopuq yépip tériqchiliq qilish téxnikisini ishlitip paxta ishlepchiqirish türini ishqa kirishtürgenlikini, lékin 1990 yillarning otturiliridin bashlap da'irilerning mexsus orunlashturushi bilen shendungdin parnék we yaltraq yépiq téxnika ustisi namida kelgen “Wang léyi” dégen kishining téxnika we yopuqlarni shendungdin ekirishke bashlighanliqini we shuningdin kéyin téximu keng omumlashturulghanliqini inkas qildi.

Uyghur éligha yaltiraq yopuq téxnikisini ekirip kéngeytkenliki xitay we Uyghur aptonom rayoni teshwiqat wasitiliride ilgiri köp qétim teshwiq qilin'ghan wang léyi bolsa, shendung ölkisi shogu'ang shehiri senyüenju kentidiki bir déhqan bolup,akisi wang lichüen Uyghur aptonom rayon'gha sékrétar bolghan mezgillerde “Uyghur rayonida déhqanchiliqta yaltraq yopuq mexsus téxnika türini kéngeytish siyasiti” türtkiside aptonom rayon'gha kélip, aklisining sayiside awwal yopurghida andin pütün Uyghur diyarida yaltiraq yopuqni kéngeytip nahayiti köp paydigha érishken.

Bu kent kadirining éytishiche, hazir Uyghur rayonining jenubida déhqanchiliqida omumyüzlük su kemchil bolghachqa tupraqning nemlikini saqlap zira'etlerning ünümdarliqini ashurushta yaltraq yopuqqa tayanmisa bolmaydighan bir shara'it shekillen'gen, emma bazarda sétiliwatqan sulyaw yopuqlar intayin népiz bolup, yighiwélishqa qulaysiz iken shundaqla kéreksiz, qalduq sulyaw yopuqlar yillardin buyan tupraqni éghir derijide bulghap kelmekte. Bu kadir shuning üchün su mesilini we kéreksiz yopuqlarning bulghishini uniwérsal tüzesh charisini yolgha qoyushi, yaltraq yopuqlarning süpet ölchimini tutushi, shundila qalduq sulyaw yopuqlarni yighiwélish téxnika we mashina-saymanlirini kéngeytishke ehmiyet bérishi, qalduq sulyaw yopuqlarning bulghishini tizginlesh méxanizmini ornitishni tewsiye qildi.

Maralbéshi nahiyisidin ziyaritimizni qobul qilghan bir déhqan mundaq dédi: “Bir ay ilgirila déhqanchiliqini bashlap, yaltiraq yopuqlarni yépip bolduq. Yillardin buyan déhqanchiliqta su kemchil bolghachqa déhqanlar kéwez, qonaq ishlepchiqirishta omumyüzlük yaltiraq yopuq yépip tupraqning nemlikini saqlashqa mejbur, bezide yerlerni aylap sughuralmighachqa, yaltiraq yopuqlarni éliwétish waqti kelsimu zira'etlerning qurup ketmesliki üchün étizlardiki kéreksiz yaltraq yopuqlarni yighmaywatimiz, emma sulyaw yopuqning muhitqa bolghan bulghinishi éghir boluwatidu, yerning ünümimu azlawatidu, su mesilisini hel qilmay turup sulyawni yighiwalghan bilen déhqanchiliqta bizge tes bolidu.”

Bu déhqanning bildürüshige qarighanda, ilgiri yézilardiki térilghu yerlerdiki qalduq sulyaw yopuqlarning bulghanmilirini öz jayida jughlash, yighiwélish nuqtisi, yéza (bazar)larda kéreksiz sulyaw yopuqlarni yighiwélish ponkiti qurulup, sulyaw yopuq ishlepchiqiridighan karxanilar déhqanlar qolidin kéreksiz sulyaw yopuqlarni yighiwalghan bolsimu, yéqinqi yillardin buyan, yéza igilik ishlepchiqirishta yaltiraq yopuq ishlitish térilghu kölimining üzlüksiz kéngiyishige egiship, yaltiraq yopuqlarning miqdari yildin-yilgha éship, köp miqdardiki sulyaw yopuqlardin qaytidin ünümlük paydilinish kemchil bolghan. Déhqanlar zor meblegh ajritip hetta beziliri qerz élip sétiwalghan. Sulyaw yopuqlarning yéza muhitigha körsetken tesiri barghanséri gewdilinishke bashlighan. Bu sulyaw yopuqlar étizlarda sésip, tupraqning süpiti we zira'etlerning ösüshige éghir tesir yetküzgen.

Aptonom rayonning 2014-yilliq tengritagh muhit sepirining bashlinish yighini heqqidiki uchurliridin ashkarilinishiche, 2013-yili aptonom rayonning sulyaw yopuq yépip térish kölimi 47 milyon mogha yétip, xitay boyiche sulyaw yopuq yépip térish kölimi eng chong, sulyaw yopuq ishlitish miqdari eng köp rayon bolup qalghan. Hazir aptonom rayon yiligha texminen 159 ming 400 tonna sulyaw yopuq ishlitidiken, lékin bu sulyaw yopuqlarni yighiwélip ishlitish nisbiti 10% kimu yetmeydiken.

Shinjang gézitining xewirige qarighanda, manas nahiyisi bilen lopnur nahiyiside kéreksiz, qalduq sulyaw yopuqlarning bulghinishini uniwérsal tüzesh türini sinaq qilghan bolup, manas nahiyisi bu yil qélinliqi 0.01 Millimétirdin yuqiri sulyaw yopuq ishletken déhqanlargha her mo yéri üchün 10 som, yuqiri ölchemlik sulyaw yopuq ishlitip, qalduq sulyaw yopuqlarni yighiwélish nisbiti 85 pirsenttin ashursa, yighiwélish karxanisi we paxtikarlargha her mo yéri üchün 7 som toluqlima béridighan bolghan.

Shayar nahiyiside her yili ishlitilidighan sulyaw yopuq 500 tonnidin ashidighan bolup, bultur dékabirdin bu yil 19-martqiche, shayar nahiyesidiki kona, kéreksiz sulyaw yopuqlarni sétiwélish orunliri jem'iy 61 tonna kona, kéreksiz sulyaw yopuqni sétiwalghan. Déhqanlar mushuningdinla 183 ming 400 yüen kirim qilghan.