Qahar barat: qedimiy yer-jay namlirini qoghdap qélish texirsizdur

Süret, ghulja sheher kochilirining gogul toridin körünüshi.

Yer namliri muhim jughrapiyilik uchur we ijtima'iy jama'et uchuri bolupla qalmastin, qimmetlik tarix, medeniyet yadikarliqi hésablinidu. Igilinishiche, xitay da'iriliri Uyghur élida yer namlirini omumyüzlük tekshürüshni 2014-yil 7-ayda bashlighan bolup 2018-yili 7-ayghiche tamamlaydiken. Bu da'irilerning yer namlirini 2-qétim omumyüzlük tekshürüshi hésablinidu. Bu qétimliq tekshürüshning yer namlirini ölchemlik bir terep qilish, qéliplashturushni meqset qilidighanliqi bildürülgen. Emma Uyghur ziyaliyliri xitayning bu qétimqi atalmish yer-jay namlirini tekshürüsh meqsitige guman bilen qaraydu. Chünki yéqinqi yillarda Uyghur élida milliy medeniyet mezmuni mol bolghan Uyghur we bashqa yerlik milletler tilidiki nurghun qedimiy yer-jay namliri xitaychigha özgertiwétildi. Amérikidiki tarix penliri doktori qahar barat ependi “Uyghur élining yer namliri ehwalida zor özgirish boldi, hazir nurghun yer namlirining bu yurtning Uyghurlar yurti ikenlikidek eynen ehwalini eks ettürüp bérelmeydu” dep qaraydu, u yene Uyghur ziyaliyliri üchün yer namlirining tepsiliy ehwalini tézdin aydinglashturush we eslige keltürüshning texirsiz ikenlikini otturigha qoydi.

“Her bir kona yer-jay namining arqisida birdin hékaye bar.” Uyghurlarning yer-jay namliri aditige munasiwetlik tetqiqat menbeliridin, Uyghur diyarida texminen yigirme mingdin artuq yer-jay namlirining barliqi melum. Yer namliri tetqiqati nahayiti keng, u étnografiye, tarix, jughrapiye, tilshunasliq qatarliq nahayiti keng sahelerge chétilidu. Yer namlirining qandaq menbedin kelgenlikini, uning étimologiyisini éniqlash, yer namliri tetqiqatida muhim ishlardin bolup hésablinidu.

Uyghur élida Uyghur we bashqa milletlerningmu tarix, medeniyitini eks ettürgen nurghun yer-jay nami bar, bular qimmetlik tarix, medeniyet yadikarliqi hésablinidu. Bu yer-jay namlirini qoghdash kérek.

Munasiwetlik uchurlarda xitay da'irilirining 2018-yiligha qeder dawam qilidighan töt yilgha sozulghan yer namlirini omumyüzlük tekshürüsh arxipini reqemleshtürüp bir terep qilish xizmitining meqsiti, omumyüzlük tekshürüsh netijisi arqiliq her derijilik sanliq melumat ambarlirini mukemmelleshtürüp, bir jayning köp xil nami bolush, bir namning köp jaylarda qollinishidek ehwallarni qéliplashturushni kücheytish qatarliqlar ikenlikini bildürgen bolsimu, Uyghur ziyaliyliri buni xitay da'irilirining tarixiy yer-jay namlirigha sistémiliq buzghunchiliqini chongqurlashturushni meqset qilghan dep qarimaqta.

Doktor qahar baratning izahlishiche, Uyghurlarning yer-jay namliri aditi oxshashmighan alahidiliklerge ige bolup, bezi yer-jay namliri shu jayning tebi'iy shara'iti yaki tarixiy alahidilikini ipadileydighan qedimki Uyghur tilidiki sözlerdin yasalghan, yene beziliri tarixiy weqe-hadisiler, meshhur kishiler, étiqad, hüner, shu jayning jughrapiyilik alahidiliki dégendeklerge munasiwetlik yer namliri bolup, hélihem tetqiqat basquchida turmaqta. Eger xitay hökümitining rayonda élip bériwatqan yer namlirini qéliplashturup tüzesh namidiki heriketliri arqiliq bu namlar qoghdalmay xalighanche özgertilgende arxiplashturush we tetqiqat ishlirida intayin chong bir boshluq we qolaysizliqlar hasil bolidu.

“Yer-jay namliri tarixiy medeniyetning enggüshtiri, shundaqla sheher iznasi” dep otturigha qoyghan qahar ependi“Yer namliri Uyghur ejdadlirimizning étnik menbesini tetqiq qilishta intayin muhim arxé'ologiyilik pakitlar bilen teminleydu, ejdadlarning qedimdin tartip bu tupraqning igisi ikenlikige köz yumghili bolmaydighan eng eqelliy étnografiyelik pakittur” dep tepsiliy toxtaldi we “Xitayche tarixiy matériyallarda qandaq xatirilinishi we yaki hazir qandaq yéngi namlar bilen atilishidin qet'iynezer, Uyghur yer namliri bügün'giche saqlinip kelgen muhim tetqiqat qimmitige ige bu jaylar ejdadlirimiz tarixining ölmes xatirisi. Shuning üchün bu pakitlarni tarixtin öchürüwételmeydu, xitay yéziqi we xitay teleppuzidiki yaki özgertip isim yézish peqet awarigerchilik tughduridu we ziddiyet keltürüp chiqirip rayonning tinchliqigha tesir yetküzidu xalas” dep xulasilidi.

Yer-jay namliri insanlarning herqaysi tarixiy dewrlerdiki herikitining mehsuli, uningda insanlarning dunya toghrisidiki izdinishi we öz selteniti, urush, késel, balayi'apet we azab-oqubetler, milletlerning özgirishi we birlishishi, tebi'iy muhitning özgirishi xatirilen'gen bolup, uninggha tarix, jughrapiye, til, iqtisad, millet, jem'iyet qatarliq mol milliy, ilmiy mezmunlar mujessemlen'gen, u bir xil alahide medeniyet hadisisi. Qahar ependi shuning üchün Uyghur ziyaliylirining, tarix tetqiqatchilirining rayonidiki tarixiy yer-jay namlirini omumyüzlük tekshürüp tarixiy yer-jay namlirini qoghdash tizimlikini tüzüshni nuqta qilip,tarixiy yer-jay namliri arxipini turghuzushining texirsizliki, buning üchün emeliy emgek we heriket qilishi zörür dep chaqiriq qildi.

Emeliyette, 2007-yilila, xitay hökümiti yer-jay namliri tetqiqat ornining bashliqi lyu bawchüen yer-jay namlirini qoyushta éhtiyatchan bolup, yer-jay namliri medeniyiti bayliqini qoghdashni muraji'et qilip: “Yoqilish girdabigha bérip qalghan yer-jay namliri, bolupmu shu jayning medeniyet belgisige aylan'ghan kona yer-jay namlirini qoghdash kérek. Soda tereqqiyatini bahane qilip xalighanche özgertishke yaki bikar qiliwétishke qet'iy bolmaydu. Yer-jay namlirini özgertishke toghra kelgende, mutexessislerning delillishidin ötküzüsh, yer-jay namlirining turghunluqi we üzlüksizlikige ehmiyet bérish kérek” dégen idi.

Xitayning-12besh yilliq yirik pilan programmisidimu medeniyet buyumliri, dangliq tarixiy medeniyetlik sheher, bazar, kentlerni, gheyriy maddiy medeniyet mirasliri we tebi'iy miraslarni qoghdap, medeniy miraslargha warisliq qilish we ulardin paydilinishni kéngeytish otturigha qoyulghan. Halbuki, Uyghur élida xitay nopusining köpiyishige egiship sheherlerni tereqqiy qildurulush bahaniside, kona öyler chéqilip, ademler köchürülüpla qalmastin, kishilerning sansiz eslimisi mujessemlen'gen kona yer-jay namlirimu yoqilishqa, uning ornigha kochilar, yéngi mehelliler, ammiwi qatnash béketliri we yollargha xitayche we bashqa yéngiyache nam bérilishke bashlidi. Nurghun jay namlirining tarixiy medeniyet puriqi yoqitilip, küchlük siyasiy teshwiqat we soda puriqigha ige qilindi. Uyghur élidiki uzaq tarixqa ige, milliy medeniyet mezmuni mol nurghun az sanliq millet tilidiki yer-jay namlirini qisqa waqit ichide da'irilerning mes'uliyetsizlik bilen özgertiwétishi, yer-jay namlirini qoghdashqa da'ir qanun-nizamlarning Uyghur diyarida küchke ige bolmaywatqanliqini ispatlap turmaqta.