“Yer shari küni” de Uyghur diyaridiki muhit krizisining sewebliri söz témisi boldi

Yéqinqi yillarda Uyghur diyarining ékologiyilik muhiti heqqide élan qilin'ghan tetqiqat maqaliliri hemde xitay hökümiti özi élan qilghan xewer we doklatlarda barghanche éghirlishiwatqan hawa, su we tupraq bulghinishi, derya-östeng we karizlarning qurup kétishi, orman-otlaqlarning tariyishi, qumluqlarning kéngiyishi, boranliq künlerning köpiyishi qatarliq hadisiler köplep tilgha élinmaqta. Shuning bilen bir waqitta yene Uyghur diyaridiki éghir muhit bulghinishigha yéqinqi30 yildin buyan rayondiki bayliq menbelirining heddidin ziyade échilishining seweb boluwatqanliqi tekitlenmekte.

21-Aprél “Yer shari küni” munasiwiti bilen Uyghur diyaridiki barghanche nacharlishiwatqan ékologiyilik muhit mesilisi yene bir qétim xelq'ara axbarat wasitiliri bilen ijtima'iy taratqularda arqa-arqidin tilgha élindi.

Xitay taratquliridimu Uyghur diyaridiki muhit bulghinish mesilisi heqqide bezi xewerler bérilishke bashlidi. Xitayda chiqidighan “Yershari waqit géziti” ning 9-apirildiki sanida Uyghur aptonom rayonidiki muhit mesilisining yenila éghir ehwalda ikenliki, rayonning su we hawasidiki éghir bulghinishning dawamlishiwatqanliqi bildürülgen.

Xewerde tekitlinishiche, ürümchi qatarliq sheherlerning hawa süpiti yéqinqi 5 yildin béri izchil nacharliship mangghan. Mezkur xewerde yene xitay muhit organlirining 2017-yili 1-ayda élan qilghan doklatidin neqil keltürülüp, xitaydiki hawasi eng éghir bulghan'ghan 10 sheherning ichide beshining Uyghur aptonom rayonida ikenliki tilgha élin'ghan. Xewerde yene ürümchi, xoten, qeshqer qatarliq sheherlerning 2017-yili qish peslidiki hawa bulghinish körsetküchining qéniq sériq renglik hetta qizil renglik eng éghir halettiki agahlandurush siziqigha chüshüp qalghanliqi tekitlen'gen. Undin bashqa xewerde yene ürümchidiki hawa bulghinishining éghirlishishigha yéqinqi yillarda hésabsiz qurulghan zawut-karxanilar we barghanséri köpiyiwatqan matorluq qatnash wasitiliridin qoyup bériliwatqan zeherlik is-tütekning asasliq seweb boluwatqanliqi tunji qétim tilgha élin'ghan.

Chet'ellerdiki muhit mutexessisliri bu heqte radiyomiz ziyaritini qobul qilip, Uyghur diyarining barghanséri éghirlishiwatqan muhit mesilisi heqqide pikir payan qildi. Égiri shinjang uniwérsitétining jughrapiye fakultétida xizmet qilghan, kéyinche yaponiyede Uyghur diyarining ékologiyilik muhiti boyiche tetqiqat élip barghan doktor muxter chong ependi Uyghur diyaridiki muhit bulghinishining barghanche éghirlishishidiki sewebler heqqide öz qarashlirini bayan qildi.

Muxter ependi Uyghur diyaridiki ékologiyilik muhit bulghinishining ötken esirning 50-yilliridin étibaren bashlan'ghanliqini, yéqinqi 30 yildin buyan rayondiki ékologiyilik muhitning shiddet bilen buzulushqa qarap yüzlen'genlikini alahide tekitlidi. U öz bayanlirida xitay hökümitining Uyghur élida kan bayliqlirini pilansiz we normidin ziyade échishi, rayondiki kömür, tömür, mis qatarliq yer asti bayliqlirini qara-qoyuq échish sür'itini hessilep tézlitishi, kömür sana'iti we uningdin paydilinip tok chiqirish nisbitini barghanséri ashurup, atmosféradiki bulghanma maddilarni köpeytiwetkenlikini, su, tupraq we hawa süpitidiki normal kapaletning barghanséri nacharlashqanliqini bildürdi.

Uyghur diyarining muhiti heqqidiki tetqiqat maqaliliri we xelq'ara muhit asrash teshkilatliri élan qilghan doklatlarda ürümchide yéqinqi yillarda qurulghan zawut-karxanilar we kömür yéqilghusi tarqatqan nitrogin oksid we bashqa zeherlik maddilarning hawaning sighdurushchanliq chékidin éship ketkenliki, netijide hawadiki éghir derijilik bulghinishni keltürüp chiqarghanliqi tekitlen'gen.

“Yershari waqit géziti” 9-apirildiki xewiride 2014-yildin kéyin ürümchide yiligha 100 mingdin artuq kishining shexsiy aptomobil sétiwalghanliqi, nöwette ürümchidiki shexsiylerge tewe aptomobil sanining bir milyondin ashqanliqi bildürülgen. 2018-Yilgha kelgende ürümchide aptomobillardin qoyup bérilgen nitrogin gazining 50 tonnigha, parlinishchan organik maddining 28 tonnigha yétip, sheher hawasini bulghawatqan muhim amillardin birige aylan'ghanliqi bildürülgen. 

Muxter ependi, ilgiriki yillarda xitay taratqulirida Uyghur diyaridiki muhit bulghinishigha sana'et ishlepchiqirishi qatarliq sün'iy amillarning seweb boluwatqanliqi esla tilgha élinmaydighan témilardin ikenlikini, emma yéqinqi mezgillerde bu heqtiki xewerlerge imkaniyet bérilip, bezi melumatlarning ashkariliniwatqanliqi, buning xitay hökümitining Uyghur diyaridiki muhit mesilisini melum derijide étirap qilishqa bashlighanliqining bir ipadisi ikenlikini bildürdi.

Melum bolushiche, yéqinqi yillarda barghanche éghirlashqan muhit bulghinishi Uyghur diyaridiki yerlik da'irilerni bezi tedbirlerni qollinishqa mejbur qilmaqtiken. “Yer shari waqit géziti” ning 9-apirildiki xewiride yene Uyghur aptonom rayonluq muhit qoghdash idarisi bu yil 4-ayning béshida muhitqa da'ir yéngi belgilime élan qilghan. Uningda 2019‏-yili 1‏-apréldin bashlap, minéral maddilar, renglik métal, bataréye qatarliq mehsulatlarni ishlepchiqiridighan karxanilarning kéreksiz maddilarni qoyup bérishige qarita yéngi ölchem békitilidighanliqi bildürülgen.

Muxter ependi axirida yene xitay da'irilirining yéqindin buyan Uyghur diyaridiki muhit bulghinishning aldini élish mesiliside qolliniwatqan bezi tedbirlirining ijabiy ünüm bérish mümkinlikini tilgha aldi. 

U, gerche bu xil kéchikip yolgha qoyulghan tedbirler ilgiriki yillarda éghir derijide weyran qilin'ghan rayon ékologiyesini eslige keltürüshte hel qilghuch ünüm bérelmisimu, emma bu tedbirler heqiqiy türde emeliyleshtürülse rayonning muhitini tedrijiy yaxshilashta yenila melum derijide ijabiy tesirining bolush mumkinlikini ilgiri sürdi.