Мутәхәссисләр хитайниң уйғур районидики “мукапатлиқ саяһәт пилани” ниң ич йүзини ечип ташлиди
2024.05.02

Хитай һөкүмити йеқинқи бирқанчә йиллардин буян, өзиниң уйғурларға йүргүзүватқан бастуруш сиясити вә мустәбит һөкүмранлиқини пәрдазлап көрситип, өзиниң бу тәшвиқат оюниға бир қисим “мәнпәәтдаш” дөләтләрни шерик қилишқа урунуп кәлмәктә. Хитай даирилири йеқинда йәнә уйғур дияриға техиму көп чәт әллик саяһәтчиләрни җәлп қилиш үчүн, “мукапатлиқ саяһәт пилани” ни йолға қойғанлиқини елан қилған.
Хитай һөкүмәт таратқулиридин “тәңритағ тори” ниң хәвиригә қариғанда, уйғур аптоном районлуқ мәдәнийәт вә саяһәт назарити хәлқаралиқ саяһәт ширкәтлириниң 2024-йилида уйғур райониға техиму көп саяһәтчи әкелиши үчүн, “алаһидә риғбәтләндүрүш вә мукапатлаш пилани” ни йолға қойған. Униңда көрситилишичә, бу “мукапатлиқ саяһәт пилани” да, әң юқири мукапат соммисиниң 200 миң йүән хәлқ пули болидиғанлиқи қәйт қилинған.
Диққәткә сазавәр йери шуки, хитай һөкүмитиниң хәлқаралиқ саяһәт ширкәтлирини уйғур елиға техиму көп саяһәтчи елип келишини риғбәтләндүрүш вә мукапатлаш пилани, 22-апрел күни америка ташқи ишлар министирлиқиниң 2023-йиллиқ кишилик һоқуқ мәсилилири һәққидики доклати елан қилинип, узун өтмәйла оттуриға чиққан. Бу, уйғур райониниң вәзийитигә йеқиндин диққәт қиливатқан көзәткүчиләрниң мәзкур пиланниң арқисиға йошурунған ғәрәзләр һәққидики гуманлирини күчәйтмәктә. Чүнки 200 гә йеқин дөләт вә районда өткән бир йил ичидә йүз бәргән кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлири бирму-бир тилға елинған мәзкур доклатта, хитайниң уйғур вә башқа мусулман хәлқләргә йүргүзгән зулумлири бирқанчә қетим тилға елинғаниди.
Уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң тәтқиқатчиси, һенрий шаҗевиски бу һәқтә зияритимизни қобул қилип, өз қарашлирини биз билән ортақлашти. У хитайниң чегра сиртидики саяһәт ширкәтлири үчүн мәхсус тәсис қилған бу алаһидә “мукапатлиқ саяһәт пилани” тоғрулуқ тохтилип мундақ деди:
“бу бәлким бәзи чәт әл саяһәт ширкәтлири вә саяһәтчиләрниң уйғур елиға бармаслиқи тоғрилиқ чиқирилған агаһландурушларниң хитайға мәлум дәриҗидә тәсир көрсәткәнликини көрситип бериду. Чүнки хитай даирилири өзи күткинидәк чәт әллик саяһәтчиләрни уйғур райониға җәлп қилалмайватиду. Йәнә бир җәһәттин қариғанда, бу йәрдә көрситилгән санларниму бәк ишәнчлик дейәлмәймиз. Мана булар, чегра сиртидики саяһәт ширкәтлириниң инсанийәткә қарши җинайәт садир болуватқан уйғур райониға саяһәт тәшкиллишидә хәлқарадин кәлгән бесимларниң тәсиригә учраватқанлиқини чүшәндүрүп бериду, дәп қараймән.”
Һенрий шаҗевиски өз нөвитидә уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң 2023-йили 8-айда елан қилған “ирқий қирғинчилиқ саяһити” намлиқ доклатини тәйярлиған тәтқиқатчилардин биридур. У радийомизға бәргән инкасида мунуларни тәкитлиди:
“һазир уйғур районида чәт әлләрдики бәзи дипломатлар, таратқулар вә саяһәтчиләрдин тәшкилләнгән екскурсийә өмәклирини җәлп қилиш бойичә бир йүрүш саяһәт паалийәтлириниң уюштуруливатқанлқини билимиз. Әлвәттә, бу саяһәтләр хитай даирилири тәрипидин наһайити әстайидиллиқ билән пиланланған вә тәшкилләнгән уйғур районини зиярәт қилиш түрлиридур. Наһайити ениқки, уларниң бу урунушлири уйғур райониниң һазир аталмиш ‛ашқунлуқ‚ тин тазиланғанлиқи, бу җайниң мәбләғ селиш яки саяһәт қилиш үчүн наһайити бихәтәр икәнликини испатлашни мәқсәт қилиду. Шуңа бу ‛мукапатлиқ саяһәт пилани‚ни хитайниң юқириқи урунушлириниң бир қисми дейишкә болиду.”
Мәлум болғинидәк, бу йил март ейиниң башлирида америка дөләт мәҗлисидики һәр икки палатаниң әзалири вә кишилик һоқуқ саһәсидики бәзи мутәхәссисләр, хитайниң кәң көләмдә тәшвиқ қиливатқан “шинҗаң саяһәтчилики” ни “ирқий қирғинчилиқ саяһити” дегән иди. Улар, чәт әл саяһәт ширкәтлирини уйғур райониға қарита саяһәт тәшкиллимәсликкә чақирип, “шинҗаң саяһити” тоғрисидики агаһландурушини 4-дәриҗигә көтүрүшни тәләп қилғаниди.
Америкадики хитай вәзийити анализчилиридин чикаго университетиниң тәклиплик пирофессори, кишилик һоқуқ адвокати тең бу һәқтә бяв радийомизниң зияритини қобул қилди. У, хитайниң уйғурларға қарита ирқий қирғинчилиқ елип берилған дәсләпки мәзгиллиридә уйғур елиниң сиртқи дуняға қарита пүтүнләй тақитиветилгәнликини әскәртип өтти. У йәнә бүгүнки күндә хитай компартийәсиниң уйғур елида саяһәтчиликни җанландуруп, чәт әллик саяһәтчиләрни җәлп қилиш арқилиқ, өз җинайәтлирини инкар қилишқа урунуватқанлиқини тәкитлиди:
“бу йәрдә тәкитләшкә тегишлик йәнә бир нуқта шуки, бу саяһәтчиләр уйғур райониға барған тәқдирдиму, уларниң у йәрдә йүз бәргән реаллиқни көрүши тәс. Чүнки мениңчә, райондики нурғун пуқралар чәт әлликләргә һәқиқәтни сөзләшкә җүрәт қилалмайду. Буниңдин башқа, чәт әллик саяһәтчиләргә қарита уйғур райониниң ечиветилиши униң барлиқ чәт әллик ахбаратчилар вә кишилик һоқуқ тәшкилатлириға ечиветилгәнликидин дерәк бәрмәйду. Чүнки кишилик һоқуққа һәқиқий көңүл бөлидиған ахбаратчилар вә хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлири, уйғур райониға әркин-азадә баралмайду вә барсиму көзлигән мәқситигә йетәлмәйду, шундақла һәқиқий учурғиму еришәлмәйду.”
Йеқинда елан қилинған америка ташқи ишлар министирлиқиниң 2023-йиллиқ кишилик һоқуқ мәсилилири һәққидики доклатниң кириш сөзидә, америка ташқи ишлар министири антони билинкен (антонй блинкән) “хитай хәлқ җумһурийитидә давамлишиватқан еғир кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлири” ни тилға елип, мундақ дегәниди: “хитай һөкүмити шинҗаңдики уйғур вә башқа мусулман хәлқләргә қаритилған ирқий қирғинчилиқ, инсанийәткә қарши җинайәт, мәҗбурий әмгәк қатарлиқ кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлирини давам қилмақта.”
Һенрий шаҗевиски әпәнди, америка ташқи ишлар министири антони билинкенниң сөзи вә мәзкур кишилик һоқуқ мәсилилири һәққидики доклатта уйғур ирқий қирғинчилиқи тилға елинип аридин узун өтмәйла хитай даирилириниң чәт әл саяһәт ширкәтлиригә қарита аталмиш “мукапатлиқ саяһәт пилани” ни йолға қоюшиниң бир тасадипий һадисә әмәсликини илгири сүрүп, мундақ деди:
“әлвәттә, дөләт ичи вә хәлқараға қарита елип бериватқан мукапатлаш вә риғбәтләндүрүшкә охшаш бу хилдики саяһәт түрлири хитайниң уйғур райониниң вәзийитини нормаллаштурушқа урунуватқанлиқиниң бир дәлилидур. Һалбуки, уйғур районида сақлиниватқан мәсилиләр һелиһәм наһайити көп. Мениң бу йәрдә тәкитлимәкчи болғиним шуки, кишиләр арисида өзара учурниң қанчә көп һәмбәһирлиниши, шу кишиләрни бу районни зиярәт қилғанда уйғур районидики инсанийәткә қарши җинайәтләрниң садир қилинған-қилинмиғанлиқи һәққидә әхлақий-виҗданий җәһәтләрдин ойландуруши мумкин, дәп қараймән.”
Кишилик һоқуқ адвокати тең бяв йәнә мундақ деди: “хитайниң юқири техникилиқ рәқәмлик сәплимилири тәрипидин кишиләрниң күндилик турмуши көзитилип турғачқа, уйғур райони асасән дегүдәк үсти очуқ түрмигә айландурулди. Мәлум болғинидәк, хитай һөкүмити америка вә ғәрб дөләтлириниң әйибләшлиригә тақабил туруш үчүн, нөвәттә нурғунлиған тәшвиқат тактикилирини қоллиниватиду. Улар уйғурларниң нахша ейтип, уссул ойниған син көрүнүшлирини тарқитип, аталмиш ‛бәхтияр уйғурлар” һекайиси тәшвиқатини күчәйтиватиду. Маһийиәттә бу интайин начар тәшвиқат усулидур. Чүнки халиғанчә тутуп кетилгән, ғайиб қиливетилгән, қийин-қистаққа елинған вә яки җаза лагерлиридики начар шараитта қаза қилған сансизлиған уйғурларниң һәқиқий әһвалини ташқи дунядикиләрниң көрәлиши мумкин әмәс.”
Мутәхәссисләрниң қаришичә, нөвәттә хәлқара җәмийәтниң күчлүк бесими астида, хитай компартийәси районға қаратқан сиясий-түзүлмиләрдә бәзи тәңшәшләрни елип барған болсиму, әмма райондики җиддий вәзийәт вә тәқипләр йәнила һәқиқий түрдә пәсәймигән. Улар йәнә хитайниң нөвәттә “мукапатлиқ саяһәт пилани” ни йолға қоюп, чәт әллик саяһәтчиләрни уйғур райониға җәлп қилмақчи болуши, теги-тәктидин ейтқанда, районда уда давамлашқан юқири бесимлиқ бастурушлар нәтиҗисидә вәйран болған иқтисадини әслигә кәлтүрүш, америка башчилиқидики ғәрб әллириниң хитайни “ирқий қирғинчилиқ” җинайити билән әйиблишини йоққа чиқириш урунушидин башқа нәрсә әмәс, дәп қаримақта.