Mutexessisler xitayning Uyghur rayonidiki “Mukapatliq sayahet pilani” ning ich yüzini échip tashlidi

Washin'gtondin muxbirimiz shadiye teyyarlidi
2024.05.02
xoten-yotqan-sayahet Sayahetchiler xoten nahiyesidiki yotqan qedimiy sayahet rayonida süretke chüshüwatqan körünüsh.2023-Yili dékabir, xoten
www.ts.cn

Xitay hökümiti yéqinqi birqanche yillardin buyan, özining Uyghurlargha yürgüzüwatqan basturush siyasiti we mustebit hökümranliqini perdazlap körsitip, özining bu teshwiqat oyunigha bir qisim “Menpe'etdash” döletlerni shérik qilishqa urunup kelmekte. Xitay da'iriliri yéqinda yene Uyghur diyarigha téximu köp chet ellik sayahetchilerni jelp qilish üchün, “Mukapatliq sayahet pilani” ni yolgha qoyghanliqini élan qilghan.

Xitay hökümet taratquliridin “Tengritagh tori” ning xewirige qarighanda, Uyghur aptonom rayonluq medeniyet we sayahet nazariti xelq'araliq sayahet shirketlirining 2024-yilida Uyghur rayonigha téximu köp sayahetchi ekélishi üchün, “Alahide righbetlendürüsh we mukapatlash pilani” ni yolgha qoyghan. Uningda körsitilishiche, bu “Mukapatliq sayahet pilani” da, eng yuqiri mukapat sommisining 200 ming yüen xelq puli bolidighanliqi qeyt qilin'ghan.

Diqqetke sazawer yéri shuki, xitay hökümitining xelq'araliq sayahet shirketlirini Uyghur éligha téximu köp sayahetchi élip kélishini righbetlendürüsh we mukapatlash pilani, 22-aprél küni amérika tashqi ishlar ministirliqining 2023-yilliq kishilik hoquq mesililiri heqqidiki doklati élan qilinip, uzun ötmeyla otturigha chiqqan. Bu, Uyghur rayonining weziyitige yéqindin diqqet qiliwatqan közetküchilerning mezkur pilanning arqisigha yoshurun'ghan gherezler heqqidiki gumanlirini kücheytmekte. Chünki 200 ge yéqin dölet we rayonda ötken bir yil ichide yüz bergen kishilik hoquq depsendichilikliri birmu-bir tilgha élin'ghan mezkur doklatta, xitayning Uyghur we bashqa musulman xelqlerge yürgüzgen zulumliri birqanche qétim tilgha élin'ghanidi.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi, hénriy shajéwiski bu heqte ziyaritimizni qobul qilip, öz qarashlirini biz bilen ortaqlashti. U xitayning chégra sirtidiki sayahet shirketliri üchün mexsus tesis qilghan bu alahide “Mukapatliq sayahet pilani” toghruluq toxtilip mundaq dédi:

“Bu belkim bezi chet el sayahet shirketliri we sayahetchilerning Uyghur éligha barmasliqi toghriliq chiqirilghan agahlandurushlarning xitaygha melum derijide tesir körsetkenlikini körsitip béridu. Chünki xitay da'iriliri özi kütkinidek chet ellik sayahetchilerni Uyghur rayonigha jelp qilalmaywatidu. Yene bir jehettin qarighanda, bu yerde körsitilgen sanlarnimu bek ishenchlik déyelmeymiz. Mana bular, chégra sirtidiki sayahet shirketlirining insaniyetke qarshi jinayet sadir boluwatqan Uyghur rayonigha sayahet teshkillishide xelq'aradin kelgen bésimlarning tesirige uchrawatqanliqini chüshendürüp béridu, dep qaraymen.”

Hénriy shajéwiski öz nöwitide Uyghur kishilik hoquq qurulushining 2023-yili 8-ayda élan qilghan “Irqiy qirghinchiliq sayahiti” namliq doklatini teyyarlighan tetqiqatchilardin biridur. U radiyomizgha bergen inkasida munularni tekitlidi:

“Hazir Uyghur rayonida chet ellerdiki bezi diplomatlar, taratqular we sayahetchilerdin teshkillen'gen ékskursiye ömeklirini jelp qilish boyiche bir yürüsh sayahet pa'aliyetlirining uyushturuliwatqanlqini bilimiz. Elwette, bu sayahetler xitay da'iriliri teripidin nahayiti estayidilliq bilen pilanlan'ghan we teshkillen'gen Uyghur rayonini ziyaret qilish türliridur. Nahayiti éniqki, ularning bu urunushliri Uyghur rayonining hazir atalmish ‛ashqunluq‚ tin tazilan'ghanliqi, bu jayning meblegh sélish yaki sayahet qilish üchün nahayiti bixeter ikenlikini ispatlashni meqset qilidu. Shunga bu ‛mukapatliq sayahet pilani‚ni xitayning yuqiriqi urunushlirining bir qismi déyishke bolidu.”

Melum bolghinidek, bu yil mart éyining bashlirida amérika dölet mejlisidiki her ikki palataning ezaliri we kishilik hoquq sahesidiki bezi mutexessisler, xitayning keng kölemde teshwiq qiliwatqan “Shinjang sayahetchiliki” ni “Irqiy qirghinchiliq sayahiti” dégen idi. Ular, chet el sayahet shirketlirini Uyghur rayonigha qarita sayahet teshkillimeslikke chaqirip, “Shinjang sayahiti” toghrisidiki agahlandurushini 4-derijige kötürüshni telep qilghanidi.

Amérikadiki xitay weziyiti analizchiliridin chikago uniwérsitétining tekliplik piroféssori, kishilik hoquq adwokati téng bu heqte byaw radiyomizning ziyaritini qobul qildi. U, xitayning Uyghurlargha qarita irqiy qirghinchiliq élip bérilghan deslepki mezgilliride Uyghur élining sirtqi dunyagha qarita pütünley taqitiwétilgenlikini eskertip ötti. U yene bügünki künde xitay kompartiyesining Uyghur élida sayahetchilikni janlandurup, chet ellik sayahetchilerni jelp qilish arqiliq, öz jinayetlirini inkar qilishqa urunuwatqanliqini tekitlidi:

“Bu yerde tekitleshke tégishlik yene bir nuqta shuki, bu sayahetchiler Uyghur rayonigha barghan teqdirdimu, ularning u yerde yüz bergen ré'alliqni körüshi tes. Chünki méningche, rayondiki nurghun puqralar chet elliklerge heqiqetni sözleshke jür'et qilalmaydu. Buningdin bashqa, chet ellik sayahetchilerge qarita Uyghur rayonining échiwétilishi uning barliq chet ellik axbaratchilar we kishilik hoquq teshkilatlirigha échiwétilgenlikidin dérek bermeydu. Chünki kishilik hoquqqa heqiqiy köngül bölidighan axbaratchilar we xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri, Uyghur rayonigha erkin-azade baralmaydu we barsimu közligen meqsitige yételmeydu, shundaqla heqiqiy uchurghimu érishelmeydu.”

Yéqinda élan qilin'ghan amérika tashqi ishlar ministirliqining 2023-yilliq kishilik hoquq mesililiri heqqidiki doklatning kirish sözide, amérika tashqi ishlar ministiri antoni bilinkén (antony blinken) “Xitay xelq jumhuriyitide dawamlishiwatqan éghir kishilik hoquq depsendichilikliri” ni tilgha élip, mundaq dégenidi: “Xitay hökümiti shinjangdiki Uyghur we bashqa musulman xelqlerge qaritilghan irqiy qirghinchiliq, insaniyetke qarshi jinayet, mejburiy emgek qatarliq kishilik hoquq depsendichiliklirini dawam qilmaqta.”

Hénriy shajéwiski ependi, amérika tashqi ishlar ministiri antoni bilinkénning sözi we mezkur kishilik hoquq mesililiri heqqidiki doklatta Uyghur irqiy qirghinchiliqi tilgha élinip aridin uzun ötmeyla xitay da'irilirining chet el sayahet shirketlirige qarita atalmish “Mukapatliq sayahet pilani” ni yolgha qoyushining bir tasadipiy hadise emeslikini ilgiri sürüp, mundaq dédi:

“Elwette, dölet ichi we xelq'aragha qarita élip bériwatqan mukapatlash we righbetlendürüshke oxshash bu xildiki sayahet türliri xitayning Uyghur rayonining weziyitini normallashturushqa urunuwatqanliqining bir delilidur. Halbuki, Uyghur rayonida saqliniwatqan mesililer hélihem nahayiti köp. Méning bu yerde tekitlimekchi bolghinim shuki, kishiler arisida öz'ara uchurning qanche köp hembehirlinishi, shu kishilerni bu rayonni ziyaret qilghanda Uyghur rayonidiki insaniyetke qarshi jinayetlerning sadir qilin'ghan-qilinmighanliqi heqqide exlaqiy-wijdaniy jehetlerdin oylandurushi mumkin, dep qaraymen.”

Kishilik hoquq adwokati téng byaw yene mundaq dédi: “Xitayning yuqiri téxnikiliq reqemlik seplimiliri teripidin kishilerning kündilik turmushi közitilip turghachqa, Uyghur rayoni asasen dégüdek üsti ochuq türmige aylanduruldi. Melum bolghinidek, xitay hökümiti amérika we gherb döletlirining eyibleshlirige taqabil turush üchün, nöwette nurghunlighan teshwiqat taktikilirini qolliniwatidu. Ular Uyghurlarning naxsha éytip, ussul oynighan sin körünüshlirini tarqitip, atalmish ‛bextiyar Uyghurlar” hékayisi teshwiqatini kücheytiwatidu. Mahiyi'ette bu intayin nachar teshwiqat usulidur. Chünki xalighanche tutup kétilgen, ghayib qiliwétilgen, qiyin-qistaqqa élin'ghan we yaki jaza lagérliridiki nachar shara'itta qaza qilghan sansizlighan Uyghurlarning heqiqiy ehwalini tashqi dunyadikilerning körelishi mumkin emes.”

Mutexessislerning qarishiche, nöwette xelq'ara jem'iyetning küchlük bésimi astida, xitay kompartiyesi rayon'gha qaratqan siyasiy-tüzülmilerde bezi tengsheshlerni élip barghan bolsimu, emma rayondiki jiddiy weziyet we teqipler yenila heqiqiy türde peseymigen. Ular yene xitayning nöwette “Mukapatliq sayahet pilani” ni yolgha qoyup, chet ellik sayahetchilerni Uyghur rayonigha jelp qilmaqchi bolushi, tégi-tektidin éytqanda, rayonda uda dawamlashqan yuqiri bésimliq basturushlar netijiside weyran bolghan iqtisadini eslige keltürüsh, amérika bashchiliqidiki gherb ellirining xitayni “Irqiy qirghinchiliq” jinayiti bilen eyiblishini yoqqa chiqirish urunushidin bashqa nerse emes, dep qarimaqta.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.