Mutexesisler: “Xitayning Uyghur diyaridiki ‛muqimliq‚ ni bahane qilghan basturush siyasiti özgermeydu”

Muxbirimiz méhriban
2022-01-26

Mehelle bashqurush komitéti we saqchilarning Uyghurlarni tekshürüp kelgen körünüshi. 2018-Yili 6-awghust, qeshqer.

Xitay hökümet xewerliridin melum bolushiche, 23-yanwar küni Uyghur aptonom rayonluq 13-nöwetlik xelq qurultiyining 5-yighini échilghan. Yighinda Uyghur aptonum rayonigha yéngidin partkom sékritari qilip teyinlen'gen ma shingruy we Uyghur aptonum rayonining partiye, hökümet, xelq qurultiyi sahasidiki yoqiri derijilik emledarlirining re'is sehnisidin orun alghanliqi alahide tilgha élin'ghan. Yighin'gha Uyghur aptonum rayonluq xelq qurultiyining mudiri shewket imin riyasetchilik qilghan.

Yighinda Uyghur aptonom rayonning muweqqet re'isi erkin tuniyaz 2021-yilliq hökümet xizmiti we 2022-yilliq pilan heqqide doklat bergen.

Xewerde diyilishiche, erkin tuniyaz 2022-yilliq hökümet xizmiti heqqide toxtlip, shi jinpingning ‛junggoche sotsiyalizim idiyesi‚ ni yétekchilik qilish‚, ‛jungxu'a milliti ortaq gewdisi‚ éngida ching turush, rayonning iqtisadini ashurush, bolupmu rayonning ijtima'iy muqimliqi we eminlikige kapaletlik qilishni eng muhim wezipe, dégen.

Xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasitini yéqindin közitip kéliwatqan mutexesislerning qarishiche, bu qétimliq yighinda “Shinjanggha nishanliq yardem bérish, bingtu'enning iqtisadini yükseldürüsh, ‛jungxu'a milliti ortaq gewdisi‚ éngida ching turush, dölet mudapiyesi we armiye qurulushini qollash” qatarliq nuqtilar alahide tekitlen'gen. Ularning qarishiche, bu xitayning Uyghur diyarida yillardin buyan “Muqimliq” ni bahane qilip, dawamlashturup kéliwatqan basturush siyasitining özgermeydighanliqidin dérek béridiken.

Amérika chikago uniwérsitétining tekliplik proféssori, adwokat téng byaw bu heqte mundaq dédi: “Méningche, chong özgirish bolmaydu. Yürgüzüliwatqan siyasettin közetkinimizde, özgirish yüz béridighanliqidin héchqandaq izna yoq. Halbuki, bular shinjang hökümiti özi békiteleydighan mesililer emes. Shinjangda yürgüzüliwatqan shepqetsizlerche yuquri bésimliq basturush siyasiti yeni, ‛érqiy qirghinchiliq siyasiti‚ shi jingping we béyjing hökümitidin kelgen.”

Téng byaw bu qarishini sherhilep yene mundaq dédi: “Belkim bezi siyasetlerde biraz yumshash bolushi mumkin. Shinjangda yürgüzülidighan pütkül siyasettin qarighanda, partkom sékritari, re'is digendek wezipilerge qoyulghan emeldarlarda özgirishler bolushi mumkin. Lékin omumiy jehettin qarighanda, siyaset béyjingdiki merkiziy hökümet teripidin belgilinidu. Chünki shinjangning istratigiyelik orni intayin alahide we muhim. Uning omumiy siyasiy istratégiyesi béyjing teripidin belgilinidu. Hazirqi weziyettin qarighanda, ma shingruyning chén chüen'goning ornigha almashturulushi, qisqa mezgil ichide körünerlik emeliy özgirish bolmaydighanliqini körsetmekte.”

Adwokat téng biyaw sözini dawamlashturup, yene mundaq dédi: “Xitay hökümiti ‛térorizimgha zerbe bérish‚, ‛bölgünchilikke zerbe bérish‚ ni bahane qilip, shinjanggha qaratqan kontrolluqini barghanche kücheytip keldi. Kéyinki mezgillerde bu tereqqi qilip ‛yighiwélish lagérliri‚ we ‛irqiy qirghinchiliq‚ derijisige yetti. Halbuki, bular xitay kompartiyesining siyasiy, iqtisadiy hoquq menpe'etini chiqish qilip yolgha qoyulghan siyasettur. Xitay hökümiti bu siyasetni yürgüzginide, dölet ichidiki asasiy qanun belgilimisige emel qilmighan. Xelq'aradiki kishilik hoquq belgilimilirigimu emel qilmighan. Bu xil ehwalda uning shinjanggha bolghan kontrolluq siyasiti pilanida héchqandaq özgirish bolmaydu.”

Téng byaw, shi jingping hökümranliqi bashlan'ghan aldinqi birqanche yilda ‛jungxu'a milliti ortaq gewdisi‚ namida Uyghur, tibet, mongghul qatarliq xitay bolmighan milletlerge qarita xitaylashturush siyasitini tézletkenlikini bildürdi.

Uning tekitlishiche, nöwette xitay hökümiti bu milletlerning tili, medeniyiti, diniy étiqadi qatarliqlarni pütünley xitaylashturup yoqitishqa yüzlen'gen. Halbuki, Uyghurlargha nisbeten bu siyaset “Irqiy qirghinchiliq” we “Medeniyet qirghinchiliqi” sheklide zorluq wastiliri arqiliq ijra qilinmaqtiken.

Gérmaniyediki Uyghur pa'aliyetchisi we weziyet analizchisi enwer exmet ependimu ziyaritimizni qobul qilip, öz qarashlirini ortaqlashti.

Enwer exmet ependi awal 23-yanwar küni ürümchide échilghan Uyghur aptonom rayonluq 13-nöwetlik xelq qurultiyining 5-yighinida muweqqet re'is erkin tuniyaz otturigha qoyghan 2022-yilliq hökümet xizmet pilani heqqide toxtaldi.

U sözide erkin tuniyazning “Shinjanggha nishanliq yardem bérish, bingtu'enning iqtisadini yükseldürüsh, ‛jungxu'a milliti ortaq gewdisi‚ éngida ching turush, dölet mudapiyesi we armiye qurulushini qollash” qatarliq nuqtilarni tekitlishini, xitay hökümitining rayonda yürgüzüwatqan “Muqimliq” ni bahane qilip, Uyghurlarni basturush siyasitining yenimu küchiyidighanliqining bir bishariti, dep körsetti.

Uning bildürüshiche, nöwette amérika bashchiliqidiki bir qisim gherb démokratik döletliride xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzgen “Érqiy qirghinchliq” siyasiti étirap qilin'ghan. Amérikida “Uyghur mejburi emgikining aldini élish qanuni” maqullinishi buning bir misali iken. Bu qanun arqiliq Uyghurlargha qaritilghan irqiy qirghinchiliq siyasitini yürgüzüshte jawabkarliqi bolghan xitay emeldarliri we Uyghur mejburiy emgikige chétishliq xitay shirketlirini chekligili bolidiken. Buning netijide xitay merkiziy hökümitimu buninggha qarshi tedbir qollinishqa mejbur qalghan.

Enwer exmet ependining bildürüshiche, xitay merkizi hökümiti 2021-yilining axiri Uyghur aptonum rayonining eslidiki partkom sékritari chén chüen'goning ornigha ma shingruyni teyinlen'gen. Amérika bashchiliqidiki bir qisim gherb döletliri teripidin jaza élan qilin'ghan Uyghur rayonidiki hökümet emeldarlirimu almashturulghan. Emma bular hergizmu xitay hökümitining Uyghur aptonum rayonida yillardin buyan dawamlashturup kéliwatqan “Muqimliq” ni bahane qilghan basturush siyasitide özgirish bolidighanliqidin dérek bermeydiken.