Xitayning muqimliqqa mes'ul ali rehbiri Uyghur élide ashqunliqqa qarshi küreshte qanunning “Ilmiyliki” ge emel qilishni telep qildi

Washin'gtondin muxbirimiz erkin teyyarlidi
2023.06.20
chen-wenching-chen-wenqing.jpg Xitay jasusluq orginining sabiq mes'uli, xitay kompartiyisi merkizi siyasi-qanun komitétining sékrétari chén wénching(ongdin ikkinchi) yighinda. 2023-Yili 13-mart, béyjing.
AFP

Xitay jasusluq orginining sabiq mes'uli, xitay kompartiyesi merkizi siyasi-qanun komitétining sékritari chén wénching ötken hepte Uyghur élide tekshürüshte bolup, yerlik da'irilerge atalmish “Térrorluq we ashqunluqqa qarshi turush” toghrisida yéngi körsetmilerni bergen. Xitayning muqimliq, bixeterlik ishlirigha mes'ul mezkur ali rehbirining körsitishiche, yerlik da'iriler rayondiki “Térrorluqqa qarshi turush” urunushlirini “Normallashturushi”, shundaqla ashqunluqqa qarshi turushta qanunning “Ilmiyliki” ge emel qilishi kérek iken.

Xitayning Uyghur rayonidiki “Térrorluqqa qarshi turush, diniy ashqunluqni tügitish” nizamliri b d t kishilik hoquq xizmet guruppiliri teripidin normal diniy erkinlikni cheklesh, Uyghurlarning xalighanche tutqun qilinishigha yol échish bilen eyipliniwatqan bir waqitta, chén wénchingning ashqunliqqa qarshi turushta qanunlarning “Ilmiyliki” ge emel qilishni tekitlishi diqqet qozghimaqta.

Bu chén wénchingning 2022-yili 10-ayda chaqirilghan xitay kompartiyesining memliketlik qurultiyida xitay merkizi siyasiy-qanun komitétining sékritarliqigha teyinlishidin béri tunji qétim Uyghur rayonida tekshürüshte bolushidur. U 14-iyundin 18-iyun'ghiche élip barghan bu 5 künlük tekshürüshide, yerlik da'irilerge “Partiyening yéngi dewrde shinjangni bashqurush istratégiyisini toluq we toghra yolgha qoyup, shinjangda qanun bilen idare qilish, térrorluqqa qarshi turush, muqimliqni qoghdashta qanun bilen bashqurushni normallashturushni ilgiri sürüsh……. Pütün küchi bilen shinjangning ijtima'iy muqimliqi we uzun muddetlik muqimliqigha kapaletlik qilish” ni telep qilghan.

Uning körsitishiche, da'iriler “Qanun ijra qilish we edliye mesililirini qurulma sewiyeside hel qilishni algha sürüshi, qanun turghuzush wastilirigha ilmiy mu'amile qilishi kérek” iken.

Chén wénching xitay kompartiyesining ötken yili 10-ayda chaqirilghan memliketlik 20-qurultiyida shi jinpingning yéngi rehberlik guruhiy shekillinip, uning “Shinjang xizmiti” rehberlik gurrupisi qayta teshkil qilin'ghandin kéyin rayonda tekshürüshte bolghan ali derijilik kompartiye emeldarliridin 2-kishidur. Uning aldida, yeni bu yil 5-ayda xitay memliketlik siyasi kéngeshining re'isi, kompartiye siyasiy byurosi da'imi komitétining ezasi wang xuning Uyghur rayonida tekshürüshte bolghan.

Chén wénching xitay-erep ittipaqi we pelestin rehbirige oxshash teshkilat hem shexslerge xitayning bu rayondiki herkitini “Térrorliq we ashqunluqqa qarshi küresh” dep qobul qildursimu, lékin démokratik döletlerge qobul qilduralmaywatqan bir waqitta bu rayonda tekshürüshte bolup, “Térrorluq we ashqunluqqa qarshi turush” ta qanunning “Ilmiyliki” ni tekitlishi, kishilik hoquq mutexessislirining diqqitini qozghighan. Ularning tekitlishiche, nöwette xitay hökümiti bu xil términlar arqiliq özlirining Uyghur mesilisige bolghan pozitsiyesining “Soghuqqan”, “Héssiyattin xali” hem “Éniq” ikenlikini ipadilimekchi iken.

Gérmaniye kishilik hoquq teshkilatliridin “Tehdit astidiki xelqler jem'iyiti” ning qanun ishliri mes'uli 20-iyun bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq didi: “Xitay hökümiti ‛ilmiy‚, obyéktip‚ yaki ‛aqilane‚ digendek sözlerni ishlitish arqiliq dölet ichi we sirtidiki tingshighuchilarni özlirining Uyghur, tibet, mongghol mesililirige tutqan pozitsiyeside chüshenchisining éniq, héssiyat arlashmighan, heriketke yétekligüchi alahidilik bilen xaraktirlinidighanliqi, buninggha étiraz bildürüshke bolmaydighanliqigha qayil qilmaqchi boluwatidu.”

Hano shedlérning qeyt qilishiche, chén wénchingning “Ilmiylik” bilen “Qanun chiqirish” ni öz'ara birleshtürüshi bir xil taktika bolup, xitayning bu rayondiki herkitini “Nuqsansiz” dep körsitishni nishan qilghaniken. Hano shedlér: “Ilmiylik bilen qanun chiqirishni birleshtürgende uning herkitini tenqid qilghili bolmaydighandek körsitidu. Chünki, héchkim bir mesile yaki xirisni ilmiy rewishte hel qilishning yaxshiliqigha kashila chiqarmaydu. (Uning) ‛ilmiy qanun chiqirish‚ déginining peqet bir xilla yoli bar, u bolsimu xitay kompartiyesining qanun chiqirish yoli bolsa kérek” dédi.

Chén wénching Uyghur rayonidiki emeldarlargha bergen körsetmiside yene: “Partiye merkizi komitétining qarari we orunlashturushini ilgirlep emeliyleshtürüsh, térrorluqqa qarshi turush we muqimliqni qoghdashni qanunlashturush hem normallashturush, döletni omumyüzlük qanun bilen bashqurush telipini shinjangning térrorluqqa qarshi turush, muqimliqni qoghdash xizmitining her qaysi saheliride emeliyleshtürüsh kérek” digen.

U yene mundaq digen: “Ilmiy qanun chiqirishni ilgiri sürüp, qollighuchi qanun-nizam qurulushini kücheytish, qanun ijra qilish we edliye jehettiki emeliy mesililerni qurulma sewiyeside hel qilishni ilgiri sürüp, qanunni qattiq ijra qilish, muqimliqni qoghdashta qanun qoralini mahirliq bilen ishlitip, jinayetke zerbe bérish kérek.”

Amérikadiki xitay kishilik adwukatlirining qarishiche, chén wénchingning “Ilmiy qanun chiqirish” dégini héchqandaq yéngi uqum emes iken hemde bu, xitayning qanun yaki siyaset jehette özgirish yasaydighanliqini körsetmeydiken. Amérikada yashaydighan xitay kishilik hoquq adwukati téng biyaw 20-iyun bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilip mundaq didi: “Xitay kompartiyesi her xil, her rengdiki teshebbuslarni yasap chiqishqa bek qabil. Emeliyette u otturigha qoyghan bu xil teshebbuslarning héchqandaq yéngi mezmuni yoq. Méning qarishimche, uning ‛ilmiy qanun chiqirish‚digen bu nersilirimu héchqandaq yéngi nerse emes. Bu hergiz uning qanun yaki siyasiy jehettin özgiridighanliqini körsetmeydu”.

Téng biyawning éytishiche, xitayning Uyghur rayonidiki irqiy qirghinchiliq siyasitini téz arida özgertishi qiyin iken. U, buni hakimiyetning mahiyiti belgiligenlikini bildürdi.

Téng biyaw mundaq deydu: “Xelq'ara jem'iyetning Uyghur irqiy qirghinchiliqigha diqqet qilip kéliwatqinigha xéli yillar boldi. Blinkénmu bu mesilini otturigha qoydi. Lékin xitay kompartiyesining bu irqiy qirghnchiliq siyasitini téz özgertishi qiyin. Chünki, buni uning hakimiyitining teqdiri hem uning hakimmutleq mahiyiti belgiligen. U qandaq teshebbusni otturigha qoysa qoysun, bu peqet xelq'ara jem'iyetke körsitish üchün qilin'ghan rengwazliq xalas. Uning ‛normallashturush‚ dégini rayondiki pütkül jem'iyetke qaritilghan kontrolluqni normallashturup, uni adettiki normal nersige aylandurush dégenliktur”.

Téng biyawning qeyt qilishiche, nöwettiki “Shinjangning mesilisi” noqul lagirdiki tutqunlar mesilisi bilen cheklenmeydiken. Téng biyaw: “Shinjangning mesilisi peqet jaza lagirlirigha qamalghan kishiler mesilisila emes. Belki pütkül jem'iyettiki kishilerning qattiq nazaret qilinishi, bu intayin wehimilik nazaret séstimisi ichidiki xelq ammisining erkinliktin pütünley mehrum qilinish mesilisidur” dédi.

Xitay hökümiti Uyghurlar “Irqiy qirghinchiliq qilghanliqi” ni ret qilsimu, emma 2017-yili bashlan'ghan chong tutqunda milyonlighan Uyghur, qazaq we bashqa türkiy musulman milletler lagir, türmilege qamalghan, iz-déreksiz yoqalghan yaki xitay karxanilirida mejburi emgekke tutulghan. “Tehdit astidiki xelqler jemiyiti” diki hano shedlérning qeyt qilishiche, nöwette xitayning Uyghurlargha yürgüzgen irqiy qirghinchiliqi 2-basquchqa kirgen.

Hano shedlér mundaq deydu: “Uyghurlargha qaritilghan irqiy qirghinchiliqning birinchi basquchida xitay kompartiyesi az digende bir milyondin artuq Uyghur we bashqa türkiy tilliq xelqlerni qanundin halqighan wastilarni qollinip qamidi. Mana emdi biz buning ikkinchi basquchigha shahit boluwatimiz, buningda nishandiki kishiler da'iriler teripidin qanun sistémisi ichide bir terep qilinmaqta.”

Chén wénching amérika tashqiy ishla rministiri blinkénning xitayda ziyarette bolup, xitay tashqi ishlar ministiri chin gang, xitay kompartiyesi siyasi biyurosining tashqiy ishlargha mes'ul dériktori wang yi, shundaqla xitay re'isi shi jinping bilen söhbet ötküzgen bir waqitta Uyghur rayonida tekshürüshte bolghan. Blinkén amérika-xitay munasiwiti ötkürliship ketken 2018-yildin béri xitayda ziyarette bolghan tunji amérika tashqi ishlar ministiri bolup qalghan. Blinkén söhbettin kéyin ötküzgen axbarat yighinida, özining xitay bilen bolghan söhbette kishilik hoquq mesilisini, jümlidin shinjang, xongkong, tibet mesililirini sözleshkenlikini éytqan. U söhbette her ikki terepning munasiwetni muqimlashturushqa qoshulghanliqini, nurghun mesililerdiki xtilapning biraqla hel bolup ketmeydighanliqini bildürgen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.