Qanun mutexessisliri: “Xitay dunyagha zomiger bolush üchün mustebit xelq'ara qanunni teshebbus qiliwatidu”

Xitay da'iriliri “Xelq'ara sistéma we qanun ramkisi dunyawi riqabetning ‛yéngi jeng meydani‚” dégen teshebbusni utturigha qoyup, xitayning yadroluq riqabet küchini ashurush we xitayning menpe'etini qoghdash üchün xelq'ara qa'ide tüzümlerge özgertish kirgüzüsh kéreklikini körsetken. Xelq'ara qanun mutexessisliri we siyasiy analizchilar xitayni dunyagha zomiger bolush üchün mustebit xelq'ara qanunni teshebbus qiliwatqanliqini ilgiri sürmekte.

Kommunistik partiyening nezeriyewi zhurnili bolghan “Izdinish” ta élan qilin'ghan maqalide mundaq déyilgen: “Yer sharining tesiri talishish kürishi hazir ‛sistéma, qa'ide we qanun‚ da'iriside élip bérilmaqta. Qa'idini asas qilghan bashqurush xitayning yadroluq riqabet küchining muhim terkibiy qismi süpitide otturigha chiqti. Biz bu xelq'ara qa'idilerni belgilesh, chüshendürüsh we qollinishtin tartip, xelq'ara qa'ide tüzüshning her bir basquchigha qatnishishni kücheytip, xitayning emeliyitining xelq'araning tereqqiyatigha tesir körsitishini kapaletlendürüshni meqset qilimiz”.

Xitayning nöwette “Uyghur irqi qirghinchiliqi”, “Insaniyetke qarshi jinayet”, dunyaning herqaysi jayliridiki wehshiylik jinayi qilmishlirini sadir qilghuchilarni qollash, özining ichi we sirtidiki kishilik hoquq depsendichilikini yoshurush bilen eyibliniwatqanliqi melum. Bu ehwalda xitay néme üchün xelq'ara qa'ide tüzümlerge özgertish kirgüzüshni teshebbus qiliwatidu? bu teshebbusning arqa körünüshide némiler bar? xitay bu arqiliq néme meqsetke yetmekchi?

En'gliyelik xelq'ara qanun adwokati maykol polak (Michael Polak) yuqiridiki so'allirimizgha jawab bérip, bu heqte köz qarashlirini otturigha qoydi. U mundaq dédi:

“Kommunist xitay döliti xelq'ara qanun pirinsiplirigha boysunmasliq üchün küchining bariche tirishiwatidu. Hetta xitay özliri qoshulghan xelq'araliq shertnamiler we xelq'ara qanunlargha xilapliq qildi. Bolupmu déngiz hoquqi sotning jenubiy déngizgha qarita bergen qararigha munasiwetlik xelq'ara hoquqqa boysunmidi. Xitay hökümiti dölitining chégrasi sirtida küch we quwwetliri (eskiri küchi) arqiliq siyasiy nishan'gha yétish, bashqa döletlerning qarar chiqirishigha tesir körsitishni meqset qilidu. U, bularni qilghanda pa'aliyetlirining qanun teripidin kontrol qilinishini xalimaydu. Xitay döliti bu asasta qurulghan. Qandaqsigha xelq'ara qanunlar teripidin kontrol qilishni xalimighan we xelq'ara qanunlarni hörmet qilmighan bir döletning xelq'ara qanunlarni özgertish salahiyiti bolsun?”.

Shangxey jyawtung uniwérsitétining dotsénti jéng jixu'a “Jenubi xitay etigenlik pochtisi” géziti (The South China Morning Post) ge xitayning xelq'ara qanun tüzümni özgertish teshebbus heqqide köz qarshini ipadilep mundaq dégen: “Xitay xelq'aradiki ‛tesir da'irisi‚ we ‛yumshaq küchni kücheytish‚ éhtiyaji tüpeyli xelq'ara qanun tüzümni ‛kücheytish‚ ni teshebbus qiliwatidu”.

Amérikadiki Uyghur adwokat reyhan es'et (Rayhan Asat) radiyomiz ziyaritini qobul qilip, qarishini otturigha qoydi. Uning qarishiche, xitayning tüzümi, qanunliri xitay hakimiyitining mewjutluqini saqlap qélishtin ibaret istratégiyelik meqset üchün xizmet qilidighan shekilde layihelen'gen. U xitay xelq'ara qanunni xitay hakimiyitining mewjut bolup turushigha kapaletlik qilish üchün özgertmekchi bolghanliqini alahide tilgha aldi. U mundaq dédi:

“Xitay hökümitining bayanati mustebit xelq'ara qanun uqumigha misal bolalaydu. Hazirqi xelq'ara shara'itta, xitaygha oxshash derijidin tashqiri chong döletler xelq'ara qanunni démokratik bolmighan yönilishke ittirip, mustebit hakimiyetliri üchün xizmet qilduruwatidu. Xitayning bashqa mustebit hakimiyetlerge oxshimaydighan yéri, u, bashqilargha qobul qilghuzush üchün mustebit qa'idilerni aktip teshebbus qilghuchi we özgiche ‛ijtima'iy qa'ide özgertküchi‚ dur. Xitay xelq'ara qanunni xitay hakimiyitining mewjut bolup turushigha kapaletlik qilghan asasta shekillendürüsh üchün ‛éghiz küchi‚, (discursive power) yeni yumshaq küch uqumini ishlitiwatidu. Bashqilarning kimlik we dunya qarishigha tesir körsitiwatidu. Bu hadise mustebit xelq'ara qanun dep atilidu. Xitayning tüzümi, qanunlarni hakimiyetning mewjutluqini saqlap qélishtin ibaret istratégiyelik meqset üchün xizmet qilidighan shekilde layihelen'gen bolup, u zulumni qanunlashturidu. Xitay utturigha qoyghan bu ‛xelq'ara sistéma we qanun ramkisi-dunyawi riqabetning yéngi jeng meydani‚ dégen teshebbusqa diqqet qilishmiz kérek. Xitayning dunyaning herqaysi jayliridiki wehshiylik jinayi qilmishlirini sadir qilghuchilarni qollishi bilen birge, xelq'ara qanunni özining kishilik hoquq depsendichilikini yoshurushqa ishlitish urunushigha hemmimiz köngül bölüshimiz kérek”.

Mezkur maqalide, hazir mewjut bolghan xelq'ara qa'ide tüzümlerning qarshilishish we bölünüshni keltürüp chiqarghanliqi, shundaqla gherbning menpe'eti üchün xizmet qilidighanliqi ilgiri sürülüp, xelq'ara qa'ide tüzümlerge özgertish kirgüzüsh teshebbus qilin'ghan. Buningda yene xelq'ara qa'ide tüzümlerge özgertish kirgüzüsh arqiliq özining dölet menpe'etini qoghdaydighanliqini ilgiri sürülgen.

Amérikadiki siyasiy analizchi, doktor andérs kor (Anders Corr) yuqiridiki xitayning mewjut xelq'ara qanundiki gherbning üstünlükige qarshi turush we xelq'ara qa'ide tüzümlerge özgertish kirgüzüsh heqqidiki pikirlirige reddiye bérip mundaq dédi:

“Bu ularning (xitay) saxtipezlikini heqiqiy gewdilendüridu. Chünki ular özliri üchün bir sistémini, bashqilar üchün yene bir sistémini arzu qilidu. Emeliyette, xitay b d t bixeterlik kéngishidiki bashqa eza döletlerge oxshash alahide orun'gha ige. Ularning ret qilish hoquqi bar we bashqa döletlerning yoq. Toghra. Hemme döletler barawer emes. Hazir xitay özining pewqul'adde derijisini téximu kéngeytishke urunuwatidu. Xitay xelq'ara qanunning özige mas kélidighan tereplerni qobul qilip, mas kelmeydighan yeni özlirige paydisiz tereplerni xalimaydu. Shunga xitayning qarishiche xelq'ara qanun aldi bilen xitayning zomigerlik nishani üchün xizmet qilishi kérek. Xitay tinchliqqa köngül bölmeydu. Méningche, xitay rusiye, iran, taliban we dunyaning her qaysi jayliridiki térrorchilargha oxshash urushni teshebbus qiliwatidu. Xitay bu guruppilarni qollawatidu. Shunga bu peqet tinchliq we tereqqiyat üchünla emes. Xitay zomigerlik nishanigha yétish üchün nurghun zorawanliq, nurghun herbiy zorawanliq, dölet zorawanliqi we dölet térrorluqni ishlitishni xalaydu”.