Bir qisim musulman ellirining xitayda turushluq bash elchiliri xitayning Uyghur élidiki siyesetlirini maxtighan

Islam teshkilatning xitayning ereb-islam elliri we bashqa musulmanlar jama'itige yumshaq küch ishlitishte eng chong rol oynawatqan orun ikenliki toghrisida ishlen'gen karton. 2020-Yili öktebir.

“Xitay yer shari téléwiziye qanili” tori yéqinda pakistan, pelestin we süriye qatarliq islam döletlirining xitayda turushluq elchilirini teklip qilip mexsus Uyghurlar heqqide söhbet élip barghan.

Mezkur téléwiziye qanili pirogramma chüshendürüshide köpligen gherb siyasiyonliri we taratqulirining “Shinjangdiki musulman az sanliq milletlerning iqtisad, medeniyet we ijtima'iy hoquqlardin behrimen boluwatqanliqini qesten körmeske séliwatqanliqini, shunga shinjangda tekshürüshte bolghan bu üch diplomatning bayanlirining ularning kallisida ‛yéngi chüshenche‚ shekillendüridighanliqi” ni bildürgen.

Ijtima'iy taratqulardiki inkaslargha qarighanda, közetküchiler “Bu pirogramma arqiliq xitay özining qaysi meqsette we qaysi xil shekilde teshwiqat élip bériwatqanliqi ashkarilidi,” dep körsetken.

Xitayning orunlashturushi boyiche Uyghur rayonida ziyarette bolghan pakistan elchisi mu'in ulheq, pelestin elchisi ferz mehdawi, süriye elchisi imad mustafa qatarliqlar pirogramma jeryanida bashtin-axir “Uyghur rayonining tereqqiyatidin zoqlan'ghanliqi, xitayning dunyawi tereqqiyatining bu rayonda toluq eks-etkenliki, xelq turmushining normalliqi, meschitlerning imamliri bilen körüshkenliki we musulmanlarning öz étiqadi boyiche yashawatqanliqi, özliri körgen ehwalning gherb metbu'atliri dégendek emesliki, gherb ellirining emeliyette xitaydiki tereqqiyatni körelmeywatqanliqi…” dek xitayni aqlaydighan bir qatar bayanlarni sözlep ötken.

Dunya Uyghur qurultiyi xitay ishliri komitétining mudiri ilshat hesen ependi bu heqte ziyaritimizni qobul qilip, pakistan, pelestin, süriye dégendek döletler xitaygha béqinip qalghan we izchil xitayni qollap kéliwatqan döletler ikenlikini, bu döletlerning xitaydiki elchiliriningmu tamamen xitayning sizghan siziqi boyiche lap éytidighanliqini tekitldi.

Türkiye “Milliyet” gézitining yéqinda élan qilghan “Xitay musulman döletlerni qorshawgha almaqta” namliq maqaliside xitayning pakistan, türkiye we bashqa ottura sherq döletliride küchlük nopuz we tesir küchke ige bolush üchün tirishiwatqanliqi, mezkur islam döletliri bu seweblik Uyghur mesilisige süküt qilish yolini tallighanliqi we iqtisadiy béqindiliqning siyasiy béqindiliqqa qarap tereqqiy qiliwatqanliqi otturigha qoyulghan.

Uyghur pa'aliyetchi arslan hidayet ependi siyasetning nahayiti rezil bir oyun ikenlikini tekitlidi. U yene pelestin'ge oxshash zulumgha uchrawatqan döletningmu Uyghurlargha zulum qiliwatqan xitaydek zalim bir döletni qollawatqanliqining nahayiti epsuslinarliq ish ikenlikini bildürdi.

Pelestinning bash elchisi fariz mehdawi pirogramma jeryanida, özining 2020-yili shinjangni ziyaret qilghanliqi, yol éghizlirida meschitlerning barliqi, mexsus diniy öginish orunlirining köplikini hayajan bilen sözligen.

Halbuki, xitay hökümitining 2016-yildin bashlighan Uyghur élidiki meschit we mazarliqlarni chéqish dolquni we shuningdin kéyin chéqip tüzliwétilgen minglighan meschitler heqqidiki delil-ispatlar radiyomiz we gherbtiki taratqular teripidin üzlüksiz xewer qilip kéliniwatqan idi.

Bu heqtiki eng deslepki chong hejimlik doklat 2019-yili Uyghur kishilik hoquq qurulushi teripidin élan qilin'ghan bolsa, 2020-yili awstraliye istratégiyelik tetqiqat instituti bu heqte yene bir chong hejimlik doklat élan qilghan idi. Mezkur ikki doklatta yéqinqi mezgilde Uyghur élida chéqilghan we buzulghan meschit hem mazarliqlar sanining 15 mingghiche yaki uningdin köplüki otturigha quyulghan.

Lagér shahitliri 2016-yilidin buyan xitayning “Diniy ashqunluq” we “Radikalliqni tazilash” dégendek namlar bilen nurghunlighan Uyghur diniy zatlirini tutqun qilghanliqini ashkarilighan idi. Amérikadiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi teshkilatining tutulghan imamlar toghrisidiki doklatigha asaslan'ghanda, 2020-yili iyun'ghiche 613 neper imamning yoqap ketkenliki éniqlap chiqilghan.

Ilshat hesen ependi axirida mushundaq meschitlerni chiqip, qur'anlarni köydürüwatqan xitayni qollawatqan atalmish islam döletlirining nahayiti ajiz, kichik döletler ikenlikini, shundaqtimu ashu döletlerdiki musulman xelqning mahilliqini qolgha keltürüshning muhimliqini eskertti.

Arslan hidayet ependi buninggha qoshumche qilip, musulman lidérlarning imamlarni ishlitip turup musulman xelqni kontrol qilidighanliqini, bezi siyesetliride hetta xitayning endizisini ishlitiwatqanliqini tekitlidi.

Yéqindin buyan nurghun musteqil metbu'atlarda xitay hökümitining bir milyondin artuq Uyghur musulmanlirini lagérlargha qamap, ularni dinidin waz kéchishke, choshqa göshi we haraq istémal qilishqa mejburlap, ayallarni mejburiy tughmas qilip, meschitlerni weyran qilip, islamni dawalap saqaytishqa tégishlik “Wirus” dep teswirlesh arqiliq islamgha qarshi keypiyatni ochuq-ashkara namayan qiliwatqan peytte, musulman dunyasidin buninggha qarshi bir sada kötürülmigenlikige qarita eyibleshler kücheymekte idi.