Sha'ir mutellip seydullaning yéngi shé'irlar toplimi istanbulda neshr qilindi
2020.08.25
Yéqinda sha'ir mutellip seydulla ependimning yéngi shé'irlar toplimi “Ikki köz, ikki yüz” dahiy neshriyati teripidin Uyghurche we türkche ikki tilda türkiyede neshr qilindi.
Norwégiyede yashawatqan mutellip seydulla 1972-yili 8-öktebir kériye nahiyesining laysu yézisida tughulghan bolup, 1993-yili shinjang néfit institutining néfit ilish inzhénérliq kespini püttürüp, qaramay néfit bashqurush idariside kespi téxnik bolup ishligen.
Mutellip seydullaning “Tengritagh zhurnili”, “Tarim zhurnili”, “Turpan zhurnili” qatarliq edebiy zhurnallarda 300 parchidin köp shé'iri we edebiy ijadiyetliri neshr qilin'ghan bolup, uningdin bashqa “Shinjang géziti”, “Ürümchi kechlik géziti” qatarliq gézitlerde 200 parchigha yéqin terjime eserliri élan qilin'ghan. Sha'irning bir qisim shé'irliri hazirghiche xitay, türk we norwég tillirigha terjime qilin'ghan. Mutellip seydulla shé'ir heqqide toxtilip mundaq deydu: “Shé'ir men üchün hayatliqta özümni izdesh, men shé'ir arqiliq özümni izdep tapimen.”
“Ikki köz, ikki yüz” namliq shé'irlar toplimini türkchige terjime qilghan yash sha'ir imran abdughéni sada'i ziyaritimizni qobul qilip mutellip seydulla ependining shé'irliri heqqidiki köz qarashlirini éytip ötti.
Sha'ir mutellip seydullaning “Ikki köz, ikki yüz” namliq shé'irlar toplimigha kirish sözi yazghan ege uniwérsitétining proféssori alimjan inayet ependim mutellip seydulla ependimning shé'irliri toghriliq toxtilip, mundaq deydu: “Biz hemishe abduxaliq Uyghur, nimshéhit, abduréhim ötkür qatarliq sha'irlarning shé'irlirini tonushturup kelgeniduq. Edebiyatimizdiki ‛yéngi shé'ir‚ dep atalghan yéngiche shé'irlarni köp tonushturalmi'ighan iduq. Yéqinqi yillardin biri exmetjan osman we wahitjan osman qatarliq yash sha'irlirimizning bir qisim shé'irlirini tonushturushqa bashliduq. Yéngi sha'irlirimizdin mutellip seydullaning yéngidin neshr qilin'ghan ‛ikki köz, ikki yüz‚ namliq shé'irlar toplimi mushu nuqtidin ilip éytqanda muhim ehmiyetke ige.”
U yene mundaq dédi: “Yéngiche shé'irlar Uyghur shé'iriyitining hazirqi sewiyesini Uyghur sha'irlirining tepekkur tereqqiyatidiki yéngi yüzlinishni eks ettürüp béridu. Yéngi shé'irlar Uyghur jem'iyitining emeliy ehwalini simwolluq we abstrakt shekilde dunya edebiyat sahesige tonushturushta intayin muhim. Sha'ir mutellip seydulla ependining shé'irliri Uyghur shé'iriyitining bu jehettiki gheyret we tirishchanliqini eks ettürüp béridu dep qaraymen.”
Sha'ir mutellip seydullaning shé'irliri türk oqurmenliri bilen uzundin biri uchriship kéliwatqan bolup, “Heje”, “Günjel sen'et” qatarliq zhurnallarda uning shé'irliri köplep élan qilin'ghan, buningdin burun sha'irning “Déngizning éytqanliri” namliq shé'irlar toplimi neshr qilin'ghan idi.
KözetküchilerUyghur shé'iriyitining chet'el tillirigha, jümlidin Uyghur tiligha yéqin bolghan türkchige we bashqa türkiy tillargha terjime qilinishining muhimliqini, bu bir jehettin Uyghur ediblirini keng oqurmen bilen uchrashtursa, bir jehettin Uyghur edebiyati we Uyghur medeniyitini tonushturushta muhim rol oynaydighanliqini tekitlep kelmekte.
Bu heqte köz qarashlirini otturigha qoyghan sha'ir mutellip seydulla ependim mundaq deydu: “Muhajirette neshr qiliniwatqan edebiy eserlerning chet'el tillirigha terjime qilinishning ehmiyiti intayin chong. Bu noqul halda edebiyatni, shé'iriyetni tonushturupla qalmastin, shu milletning milliy mewjutluqini dunyagha bildürüshtiki muhim awaz. Bizge qérindash bolghan türk tiligha eserlirimizning köplep terjime qilinishning Uyghurlar bilen türkler otturisidiki alaqide, öz'ara chüshinish we edebiyattiki bezi ortaqliqlarni tetqiq qilishta muhim qimmiti bar dep qaraymen. Yene bir jehettin, bu chet'elde Uyghur oqurmenlerning az bolushidek ehwalgha xatime bérip Uyghur yazghuchilarni 90 milyon'gha yéqin nopusqa ige sehnige érishtüreleydu dep qaraymen.”
Xitayning “Qosh tilliq ma'arip” siyasiti tüpeyli halsirighan Uyghur ma'aripi we Uyghur edebiyati yéqinqi yillardin bashlap xitayning Uyghur tilini omumyüzlük ma'ariptin cheklishi we Uyghur ziyaliylirini tutqun qilishi seweblik éghir zerbige uchrighan idi. Közetküchlerning qarishiche, xitay hökmiti teripidin éghir medeniyet qirghinchiliqigha uchrawatqan Uyghur edebiyatining mewjutluqini qoghdash we rawajlandurushta muhajirettiki Uyghur edebiyati muhim rol oynaydiken. Her xil ijtima'iy we iqtisadiy sewebler tüpeyli muhajirettiki Uyghur edebiyatida nurghun mesililerning mewjutluqimu mutexessisler teripidin tekitlinip kelmekte.
Sha'ir mutellip seydulla muhajirettiki Uyghur edebiyatida saqliniwatqan négizlik mesililer toghrisida pikrini bayan qilip mundaq deydu: “Muhajirettiki Uyghur edebiyatida saqliniwatqan eng muhim mesile yazghuchilarda ijadiyet izchilliqi yoq. Buning ikki xil sewebi bar. Birinchisi, aptorlar wetendin ayrilip musapirchiliqta ikkinchi muhitqa köchkendin kiyin, turmushini retke sélishqa uzun jeryan kétidu. Yene biri, yazghuchilar özining keng oqurmenliridin ayrilip qalghanliqi üchün bulargha ilham bolidighan meniwi boshluq yoqaydu. Shunga nurghun eserler yézilmaydu, nurghun qelemkeshler ijadiyettin chékinip chiqidu. Hemmimiz özimizning qedrini özimiz qilishimiz kérek. Shunga chet'elde neshr qiliniwatqan kitablarni oqush, qollap-quwwetlesh, héch bolmighanda ana tilimizgha bolghan hörmet süpitide bolsimu ilip qollishini ümid qilimen.”
Közetküchlerning qarishiche, xitay hökümitining Uyghur diyaridiki medeniyet qirghinchiliqi we Uyghur serxillirini tutqun qilish herikiti wetendiki Uyghur edebiyatining rawajlinishigha éghir zerbe bolghan bolup, Uyghur diyari bilen alaqisi üzülgen muhajirettiki Uyghurlarning edebiyat we medeniyet pa'aliyetlirimu éghir tosalghugha uchrimaqta iken.