Ürümchidiki paji'e seweblik xitayda qozghalghan naraziliq heriketlirining aqiwiti qandaq bolushi mumkin?

Ürümchi ot apitidin kéyin, nenjing taratqu uniwérsitida kowid qamaligha qarshi namayish qiliwatqan oqughuchilar, 2022-yili 27-noyabir, nenjing.

24-Noyabir ürümchining döngköwrük bazirigha yéqin jaydiki Uyghurlar olturaqlashqan bir binada  yüz bergen ot apitide 40 tin artuq ademning ölüshidek zor paji'e yüz berdi. Weqedin kéyin, pütkül xitay miqyasida, hetta chet ellerdimu xitay hökümiting “Yuqumni nölge chüshürüsh” siyasitige qarshi  naraziliq namayishliri keng kölemde qozghaldi.

Xitay hökümiti, ürümchidiki ot apiti we naraziliq namayishliri heqqidiki uchurlarni qattiq qamal qilghan bolsimu, lékin 25- noyabirdin bashlap, ürümchi, shangxey béyjing, chéngdu, shi'en qatarliq 10 nechche sheherde zor kölemlik naraziliq namayishliri yüz bergen. Bu namayishlarning tepsilati ijtima'iy alaqe munberliride ashkarilinip jiddiy diqqet qozghidi.

Sin filimliridin melum bolushiche, namayishchilar ürümchide köyüp ölgenlerge  hisdashliq qilish, yuqum qamalini bikar qilish, démokratiye we erkinlik telep qilish, puqralarning qanuniy heqlirini qoghdash, hetta xitay kompariyesi we shi jingpingni örüwétishni telep qilidighan sho'arlarni towlighan.

Nöwette xelq'aradiki musteqil taratqularning xitay weziyiti heqqidiki xewerliride we chet ellerdiki erkin munazire munberliride, ürümchidiki ot apiti we bu seweblik pütkül xitay miqyasida qozghalghan naraziliq namayishliri diqqet nuqtisi bolmaqta.

Analizlarda bu qétim xitaydiki chékidin ashqan yuqum qamaligha qarshi naraziliq namayishlirining yüz bérish sewebi, namayishlarda otturigha qoyulghan siyasiy telepler, xitay hökümitining xelqning naraziliqigha qarita pozitsiyesi, bu naraziliq herketlirining shi jinpingning mustebit hökümranliqigha körsitidighan tesiri qatarliq mesililer asasliq munazire témisi bolghan.

Amérikadiki xitay weziyiti analizchiliridin “Béyjing bahari” zhornilining bash muherriri, obzorchi xu ping ependi bilen chikago uniwérsitétining tekliplik proféssori, kishilik hoquq adwukati téng biyaw ependi radiyomiz ziyaritini qobul qilip, yoquriqi mesililer heqqide öz qarashlirini bayan qildi.

Xu ping ependining qarishiche, ürümchide yüz bergen bu paji'edin kéyin, pütkül xitayda naraziliq namayishining qozghilishigha, xitay puqraliridiki insanliq tuyghusidin bashqa téximu muhimi xitayning “Yuqumni nölge chüshürüsh” qamalida  normal pa'aliyet erkinlikidin, tirikchilik yolliridin ayrilip qalghan xitay puqralirining hökümetke bolghan ghezep-nepriti asasliq seweb bolghan iken.

U mundaq dédi: “Méningche, xitay ölkiliridiki bunche köp xitaylarning ürümchidiki ot aptide adem ölüsh weqesige bolghan naraziliqini ipadilishide, aldi bilen ulardiki bu paji'ede hayatidin ayrilghanlargha bolghan hésdashliq we heqqaniyet tuyghusi sewep bolghan. Halbuki, ular bu qétim otta köyüp ölgenlerning Uyghurlar yaki xitaylar ikenlikini oylimighan. Ulargha tesir qilghini, bu qétimqi ot apitini hökümetning <yuqumni nölge chüshürüsh> qamali keltürüp chiqardi, dégen qarashtur. Chünki yerlik hökümetlerning ular üstidin yürgüzgen <yuqumni nölge chüshürüsh> qamali, ularning turmushighimu zor paji'elerni keltürgen. Ular özliriningmu oxshash xeterge yüzliniwatqanliqini his qilghan. Del mushu xil tuyghu ulardiki qarshiliqni qozghatqan.”

Xu ping ependi yene naraziliq namayishlirida intayin roshen siyasiy signal ipadilen'genlikini bildürdi. U mundaq dédi: “Bu qétimqi naraziliq namayishlirida nurghun jaylardiki namayishchilar intayin éniq siyasiy telepler eks etken sho'arlarni towlidi. Ular erkinlik we démokratiye telep qildi. Ular <shi jinping texitin chüshsun>, <kompartiye texttin chüshsun!> dégen sho'arlarni towlidi. Méningche, bu intayin muhim bir signal. Yeni bu  xitayda insanliqning téxi ölmigenlikini, xitay xelqining erkinlik we démokratiyige bolghan intilishini yoqatmighanliqini, ularning xitaydiki mustebit tüzümdin narazi ikenlikini körsitidu. Mana bu intayin éniq bir siyasiy signal!”

Téng byaw ependining bildürüshiche, bu qétimqi qarshiliq herkitining asasliq meqsiti “Yuqumni nölge chüshürüsh” qamaligha bolghan naraziliqni ipadilesh bolsimu, emma namayish tereqqiyatida her xil siyasiy istekler otturigha chiqqan, déyishke bolidiken.

U mundaq dédi: “Bu heriketning asasliq telipi yuqum qamalini bikar qilish bolsimu, emma heriket jeryanida her xil sho'arlar towlandi. Bu xil shara'itta qarshiliq herkiti tebi'iy halda xitay kommunist hökümiti teripidin chong siyasi tehdit dep qaralghan. Eger <kompartiye texitin chüshsun>, <shi jinping texttin chüshsun> dégen  sho'arlar towlanmighan teqdirdimu, uning siyasiy muddi'asi yenila shundaq éniq.”

Ijtima'iy alaqe wastiliri we chet ellerdiki musteqil taratqularning xewerliridin melum bolushiche, 24-noyabir ürümchi ot apitidin kéyin, 25- noyabir sangxeyning “Ürümchi kochisi”da, 26-noyabir küni béyjing, chéngdu, chongching, shi'en qatarliq xitayning chong sheherliride birla waqitta naraziliq namayishi yüz bergen.

Ürümchidiki ot apiti seweblik xitayda qozghalghan bu qétimqi qarshiliq herketliri, béyjingdiki uniwérsitét oqughuchilirining xet yézilmighan aq qeghezni kötürüp namayish qilishi netijiside “Aq qeghez inqilabi” depmu atalghan.

Halbuki, xitay hökümet taratqulirida bu qétimqi naraziliq namayishlirining yüz bérishige “Qamal siyasiti”ning seweb bolghanliqini étirap qilishning ornigha, buni “Dölet sirtidiki küchlerning qutratquluq qilishi bilen yüz bergen” dep teshwiq qilghan. Sangxey, béyjing sheherliridesaqchilar adem tutush, tertip saqlash bahanisida namayishni tizginleshke urun'ghan. Shangxeydiki tutqunda meydanda ziyarette boluwatqan BBC agéntliqining bir muxbirimu tutqun qilin'ghan. Shundaq bolushigha qarimay, bu naraziliq herkiti qisqighina bir hepte ichide pütkül xitay miqyasi hetta chet ellergiche kéngeygen.

Aqsaray  28-noyabir küni ürümchidiki ot apiti seweblik xitayda qozghalghan naraziliq heriketlirige qarita bayanat bergen. Bayanatta xitayni öz ichige alghan  herqandaq bir dölet puqralirining tinchliq bilen naraziliq bildürüsh erkinliki barliqini bildürgen. 29-Noyabir küni amérikaning béyjingdiki elchixanisi özining torbétide élan bérip, xitaydiki amérika puqralirining ikki heptilik su, zapas yémeklik we dorilarni teyyarliwélishini uqturghan.

Ijtima'i taratqulardiki sin körünüshliri we xelq'ara taratqularning xeweridin melum bolushiche, xitayda qozghalghan namayishning 29-noyabir we 30-noyabir künliridiki tereqqiyati, gu'angju shehiri bilen shendong ölkisining jinen shehiride namayishchi oqughuchilar bilen saqchilar ottursidiki toqunushqa aylan'ghan. Nöwette xitayda yüz bériwatqan bu xil jiddiy weziyet xitay weziyitini közetküchiler arisida endishe qozghighan.

Adwokat téng byaw ependi naraziliq namayishining xitay hökümiti teripidin qattiq basturushqa uchrash éhtimalliqigha bolghan endishisini bildürdi.

U mundaq dédi: “Xitay hökümitining awwal oylaydighini öz hakimiyitini saqlap qélish. Ular öz hakimiyitining xeterge duch kelginini hés qilghinida, herqandaq wastini qollinip qarshiliq herkitini basturushqa urunidu.”

Téng byaw ependi, bu qétimqi naraziliq herkitining 1989-yildiki béyjing tiyen'enmén oqughuchilar herkitige oxshash basturushqa uchrighan teqdirde, xitay kommunist hakimiyitining ghulap chüshüsh mümkinlikini bildürdi: “1989-Yildiki qanliq basturush xitay kommunist hakimiyitining qanuniy ornigha dez ketküzgen idi. Eger bu qétimqi naraziliq herkitini xitay yene tanka we zamaniwiy qurallar arqiliq bastursa, u hakimiyitidin ayrilip qélishi mumkin. Hazirqi weziyetning 89-yildikige oxshimaydighanliqi iniq. Hazir intérnét dewri, nurghun kishiler oyghandi, shundaqla pütün dunyaning xitaygha bolghan diqqitimu kücheydi. Kompartiye 4-iyun qizghinchiliqini yene tekrarlisa, u özige kélidighan xewptin eyni yilliridikidek asan qutulup kételmeydu. Eger kompartiye bu qétimmu qirghinchiliq élip barsa, özining orisini özi kolighan bolidu.”

Xu ping ependining qarishiche, xitay kommunist hakimiyitining aghdurulushi üchün yene köpligen küresh we hemkarliq bolushi kérek iken.

U mundaq dédi: “Xitay kompartiyesining mustebit tüzümini aghdurup tashlash bir-ikki kün ichide tamlinidighan ish emes. Shunga köpchilik xitay kompartiyesini aghdurup tashlaymiz deydiken, birliship küresh qilishi kérek. Peqet xitay kommunist hökümiti aghdurulup tashlan'ghandila, andin herqaysi milletler ottursidiki munasiwettimu özgirish bolghan bolidu. Kelgüside xitayda erkin siyasiy muhit yaritilghinida, andin her xil pikir éqimlirigha we teleplerge imkan bolidu.”

Téng byaw ependi yene “Xitayda kompartiye hökümiti aghdurulsa, xitayda parchilinish kélip chiqamdu, Uyghur we tibet qatarliq milletlerning musteqilliq arzusigha qandaq qaraysiz?” dégen so'allirimizgha jawap bérip, mundaq dédi.

“Méning qarishimche, bu jaylarning öz teqdirini özi belgilesh hoquqi bar. Buni her jaydiki xelq özliri békitishi kérek. Yeni ular musteqilliqni xalamdu yaki bashqa bir usulda xitay ichide qalamdu, buni herqaysiy xelqlerning özi belgilishi kérek. Hazir bir qisim xitaylarmu bu xil qarashta. Emma yene köp qisim xitay puqralirida téxi bu qarash yétilmidi. Bir qisim kishiler démokratiye we erkinlikni qollaydu, ular yighiwélish lagérlirigha we irqiy qirghinchiliqqa qarshi. Emma ular bu milletlerning musteqilliqi we öz teqdirini özi belgilesh hoquqini étirap qilish mesilisini bir chetke qayrip qoyiwatidu. Meyli néme bolmisun, hazir nurghunlighan kishiler herqaysiy milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoquqni barghanche tonup yetmekte.”