NATO Ning asiyagha kéngiyishi we éship bériwatqan xitay tehditi

Shimaliy atlantik ehdi teshkilatining bash katipi jéns stolténbérg yaponiye bash ministiri fumi'o kishida bilen qol éliship körüshti. Tokyo, 2023-yili 31-yanwar

Gherb dunyasining sabiq sowét ittipaqidin kélidighan türlük tehditlerge taqabil turushidiki xelq'ara herbiy ittipaqi bolghan “Shimaliy atlantik ehdi teshkilati” (NATO) 1949-yili 4-aprélda amérika paytexti washin'gtonda qurulghandin buyan amérika, kanada we yawropadiki 29 eza döletning üchinchi bir dölettin kélidighan herbiy we xewpsizlik sahesidiki tehlikilirini tosushta aktip rol oynap kelgenliki melum. Gerche sowét ittipaqi buninggha qarshi qurup chiqqan “Warshawa ehdinamisi teshkilati” sowét dewrining ayaghlishishi bilen tarqilip ketken bolsimu “Sh a e t” balqan rayoni, ottura sherq we afriqa rayonliridiki herbiy pa'aliyetlerge pa'al ishtirak qilip kelgen idi. Roytérs agéntliqining 3-maydiki xewiride éytilishiche, “Sh a e t” ning pat yéqinda yaponiyede wakaletxana achidighanliqi melum bolghandin kéyin herqaysi döletler buninggha jiddiy mu'amilide bolup bu ehwalni “NATO Ning asiyadiki kéngiyish pa'aliyitining resmiy bir baldaq yüksilishi” dep xulasilidi.

NATO Ning asiyadiki kéngiyishi heqqidiki xewerler emeliyette 2022-yili iyuldiki madrid yighini mezgilidila otturigha chiqqan bolup, shu waqitta NATO gha eza bolmighan yaponiye, jenubiy koréye, awstraliye we yéngi zélandiyening bu yighin'gha qatnishishi, yaponiye bash weziri fumi'o kishida (Fumio Kishida) ning “Shuni chongqur hés qilmaqtimenki, ukra'inaning bügüni sherqiy asiyaning etisi bolup qalidu” déyishi bilen bu hadise xelq'arada zor ghulghula qozghighanidi. 2023-Yili féwralda “Sh a e t” ning bash katipi jéns stolténbérg (Jens Stoltenberg) yaponiye we jenubiy koréyede töt künlük xizmet ziyaritide bolghandin kéyin bu hal herqaysi axbarat wasitiliridin téximu keng yer alghan. Shu waqittila “Sh a e t” ning asiya rayonida yéngidin eza köpeytishi, jümlidin awstraliye, yaponiye, hindistan, yéngi zélandiye qatarliqlarning uninggha eza bolidighanliqi heqqide gep-sözler otturigha chiqqan idi. Bu mesilige birinchi bolup qarshi chiqquchi tebi'iy rewishte xitay hökümiti boldi hemde buni “Xitaygha bésim chüshürüsh urunushi” dep yekünlidi. Xitay hökümitining karniyi bolghan “Yershari waqti géziti” bu toghrisida tézdin obzor élan qilip: “NATO Ning asiyagha kéngiyishke urunushi shübhisizki asiya rayonining xewpsizlikige malimanchiliq élip kélidu” dédi. Xitay tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi maw ning bu heqtiki muxbirlarni kütüwélish yighinida “Dölitimiz asiya we tinch okyanning tinchliqi, hemkarliqi, muqimliqi we güllinishi üchün küch chiqirip kéliwatidu. NATO Ning asiyani maliman qilishigha biz qet'iy qarshi turimiz” dédi.

Halbuki donald tramp hökümitining sabiq dölet xewpsizlik meslihetchisi met potténjir (Matt Pottinger) 4-may küni “Yaponiye iqtisad xewerliri” ning ziyaritini qobul qilghanda bu xil yéngi yüzlinishning zörürlüki heqqide mexsus toxtilip ötti. U bu heqte söz qilip, gherb dunyasining xitay bilen bolghan alaqisi izchil rewishte “Xitay bay bolsa démokratiyege we qanun arqiliq idare qilishqa yüzlinidu” dégen tesewwurni asas qilghanliqini, emma xitay bay bolghandin kéyinmu izchil türde “Kapitalizm halak bolidu, sotsiyalizm ghelibe qazinidu” dégen eqide boyiche ish körüp kéliwatqanliqini, aqiwette bolsa bay bolghan xitayning dunyaning xojisigha aylinip hakimmutleqliq we diktatora sistémisini dunyagha kéngeytishke urunuwatqanliqini sherhlep ötti. Bolupmu uning obrazliq qilip “Gherb dunyasi ötmüshte leheng balisini béqip uning délfin'gha aylinishini ümid qilghanidi. Biz béqip semritken bu leheng balisi hazir barghanséri yoghinap délfin'ge emes, belki zor bir aq lehengge aylandi” dégen. Shuningdek nöwette yaponiyening iqtisadiy jehettiki güllinishi we teywenning tinchliqta mewjut bolushi üchün xitayning eng chong xewpke aylan'ghanliqini körsitip ötken.

Amérika hökümitining bu xildiki xitay zomigerlikidin endishe qilish yüzlinishi tebi'iy halda gherb dunyasi üchün ortaq xewpke ayliniwatqan xitaygha taqabil turushta bezi ortaq charilarni ishqa sélishta eks étiwatqanliqi melum. Bundaq ehwalda “Sh a e t” ning yaponiyede wakaletxana échishini bu xil yüzlinishtiki bir muhim qedem déyish mumkin. Emma “Istratégiye we xelq'ara munasiwet tetqiqat merkizi” (CSIS) ning tetqiqatchisi maykil grén (Michael Green) ning qarishiche, NATO ni biwaste halda asiyagha kéngeytishtin köre amérika bashchiliqidiki “Töt dölet ittipaqi” (QUAD) ni “Sh a e t” ge oxshash bir organ qilip qurup chiqish hazir otturigha qoyuluwatqan muhim pikirlerning biri bolup qéliwatqanliqi melum. U mundaq dédi: “Beziler hazir ‛töt dölet ittipaqi‚ ni NATO gha oxshash bir teshkilat qilip qurup chiqishni teshebbus qiliwatidu. Buningda öz'ara kélishimler we shertnamiler asasida bu töt döletning qaysi biri hujumgha uchrisa qalghanlar buninggha yardem béridu. Halbuki köp xil sewebler tüpeylidin asiya teweside héchqachan NATO gha oxshash kolléktip bixeterlik méxanizmi ornitilip baqmighan. Chünki asiyadiki bu döletlerning köp qismi otturisida ortaq ishench mewjut bolup baqmighan. Qaraydighan bolsaq yaponiye bilen jenubiy koréye birdek amérika üchün ortaq hemkarliq obyéktliri bolsimu bu ikki dölet otturisida en'eniwi we heqiqiy dostluq yoq. Emdi sabiq sowét ittipaqigha qarshi qurulghan NATO ni élip éytsaq, uninggha eza bolghan döletlerning mutleq köp qismi otturisida bir-birige bolghan iqtisadiy munasiwet éhtiyaji mewjut emes. Yene kélip bizning asasliq ittipaqdashlirimiz boluwatqan yawropadiki bu döletlerning köp qismi amérika bilen emes, eksiche xitay bilen bekrek we qoyuqraq iqtisadiy mu'amile qilip kéliwatidu. Nöwettiki ré'alliq hazir ularni uyqusini échishqa ündewatidu. Yaponiye, koréye we awstraliye bolsa xitaygha emes, amérikagha köprek meblegh séliwatidu. Bashqa dölet bilen soda qilishni muhebbetlishishke oxshatsaq, meblegh sélishni toylishishqa oxshitish mumkin. Shunga bu xil ‛muhebbetlishish‚ herqachan turaqsiz we ehwalgha qarap özgirishchan bolidu؛ ‛nikah‚ bolsa undaq emes. Halbuki, xitay bilen bunche qoyuq soda we tijaret munasiwitide bolup turuqluq bu döletlerning asiyada NATO gha oxshash kolléktip bixeterlik méxanizmi berpa qilip chiqishi hemde xitaygha taqabil turushi ré'alliqtin bir'az yiraq. Buni wujudqa chiqarghan teqdirdimu NATO gha eza döletler bu sewebtin xitay bilen yamanliship qélishni xalimasliqi mumkin.”

Bu xil ré'alliqqa qarita “Puqralar küchi” teshkilatining re'isi, xitay öktichi ziyaliysi doktur yang jyenli (Yang Jianli) NATO gha oxshash siyasiy yaki herbiy ittipaqtin köre iqtisadiy ittipaq ornitishning muhimliqini alahide tekitleydu. Uning qarishiche, ötken nechche on yil mabeynide asiya qit'esidiki döletler “Iqtisadiy jehette xitaygha tayinish, bixeterlik mesiliside amérikagha tayinish” endizisi boyiche ish körüp kelgen. Shuning bilen birge bu ikki döletke özlirining teqdirini qismen halda “Amanet” ke qoyup kelgen. Emma kéyinki ré'alliq xitaygha bolghan “Amanet” ning tolimu ishenchsiz bolghanliqini körsetken. U mundaq déduq:

“Qaraydighan bolsaq ukra'ina urushidin kéyin iqtisadiy amilning dunya tertipini, bolupmu démokratiye dunyasini astin-üstün qilishqa yüzliniwatqanliqini bayqaymiz. Bolupmu xitay bilen rusiyening ittipaqdashliqi, yene kélip yawropaning néfit, gaz we ashliqta rusiyege éghir derijide baghlinip qalghanliqi putinning xorikini bekla östürüwetti. Emdi shuni körmektimizki, xitayning iqtisadiy jehette asiya döletlirini özige qaritiwélishimu shi jinpingning xorikini östürüwatidu. Uyghurlarning qirghin qilinishighimu asiyadiki köpligen islam döletliri süküt qiliwatidu. Buningmu sewebi yene shu xitaygha iqtisadiy jehettin baghlinip qalghanliqtin bashqa nerse emes. Netijide uzundin buyan dawam qilip kelgen ‛amérika bilen herbiy munasiwet, xitay bilen iqtisadiy munasiwet qurup chiqsaq mutleq bixeter bolimiz‚ deydighan qarashning exmiqane pikir ikenliki aydinglishiwatidu. Chünki amérika bu döletlerni qoghdashqa tirishsimu xitayning bu döletlerge qaratqan ighwagerchilikliri hazir amérika yétisheleydighan da'iridin éship ketmekte. Bundaq ehwalda amérika bashchiliqidiki gherb döletliri asiya qit'eside ‛iqtisadiy NATO‚ qurup chiqishqa zéhin qoyushi lazim. Chünki hazir teywen boghuzi we koréye yérim arili dunyaning eng xeterlik urush meydani bolup qélish aldida turuwatidu. Ukra'ina urushigha qarita NATO we yawropa ittipaqi ige chiqalighan bilen asiyadiki bu jiddiy weziyetke qol tiqqudek NATO mewjut emes. Shunga amérika bu rayonda bir yéngi iqtisadiy NATO qurup chiqsa bu hazirqi ré'alliqqa eng muwapiq.”

Asiya qit'esidiki bu xil yéngi hemkarliq birliki mesiliside musteqil siyasiy analizchi élshat hesen buning zörürlükini alahide tekitleydu. Uning qarishiche, bu xil yéngi istratégiyelik hemkarliqning qandaq namda yaki shekilde barliqqa kélishi muhim emes. Muhim bolghini uning qachan we qandaq sür'ette wujudqa kélishi hemde shu arqiliq xitayning rayon zomigerlikige qarshi dunyawi birliksep hasil qilishtur.

Maykil grén (Michael Green) ning qarishiche, NATO sheklidiki bir kolléktipning barliqqa kélishide hazir xitayning éship bériwatqan zomigerlik we ighwagerlik qilmishliri türtkilik rol oynawatqan bolup, mahiyette xitay mushundaq bir kolléktipni peyda bolushqa qistash urunushida boluwatqanliqi melum. Nawada bu yéqin arida emelge ashsa u halda xitayning qilmishliri öz putigha özi palta chapqanliq bolup chiqidu.

“Emma yene bir yaqtin qaraydighan bolsaq ‛töt dölet ittipaqi‚ yene köpligen yoshurun artuqchiliqqa ige. Eger xitay dawamliq halda bizni qistawerse bu ittipaq tebi'iy rewishte bir yéngi kolléktip bixeterlik méxanizmi bolup shekillinidu. Bu yéngi ittipaq eng yaxshi temin ételeydighan amil del ular üchün ortaq bolghan tawar menbesini échishtur. Gerche hazir xitay bar küchi bilen öz herbiy quwwitini rawajlanduruwatqan bolsimu, xitay ottura sherqtin kélidighan énérgiyege zor derijide béqinip qalghan. Hazir az dégendimu xitaygha lazimliq énérgiyening yérimi déngiz yoli arqiliq import qiliniwatidu. Buning üchün xitay amérika, yaponiye, awstraliye we hindistan déngiz armiyelirining tewelikidin ötüshke toghra kélidu. Eger bular bir ittipaq bolup shundaqla qismaqqa alsa xitay üchün énérgiye yoli biraqla késilidu. Nawada xitay hazirqi peylidin yanmay bizni qistaymen dése, shuningdek herbiy ighwagerliktin özini tartmisa bu aqiwetning barliqqa kélishimu uzun'gha barmaydu. Chünki déngiz kontrolluqida amérika, awstraliye we yaponiye rawurus qudretke ige.”

Doktur yang jyenlimu mushu xildiki xitayni cheklesh pikrini quwwetleydu. Uning qarishiche, yéngidin dunyagha kélishi zöür bolghan “‍Iqtisadiy NATO” özining köp qirliq roli arqiliq xitayni chekleshte téximu aktip we emeliy netijilerni barliqqa keltüreleydu. U mundaq dédi:

“Birinchidin, bu ittipaq NATO ning iqtisadiy jehettiki qoghdinish méxanizmigha da'ir prinsiplarni ijra qilalaydu. Bolupmu xitay iqtisadiy kozir arqiliq birer asiya dölitini bozek qilmaqchi bolsa bu ittipaq uninggha qarshi otturigha chiqalaydu. Ikkinchidin, ‛iqtisadiy NATO‚ tebi'iy rewishte ‛töt dölet ittipaqi‚ning iqtisadiy bixeterlik méxanizmini qurup chiqalaydu. Emma buningda bir qatar mesililer bolup asiya döletlirining bazar jehette xitaygha tayinip qélish weziyitini özgertish buningdiki eng chong tosalghu. Buning üchün mezkur yéngi ittipaq qilalaydighan ish bu tosalghularni tügiteleydu. U bolsimu asiya qit'esi we dunya üchün yéngi iqtisadiy qudret merkizi berpa qilishtur. Bu bolsa uning üchinchi roli bolup qalidu. Tötinchidin, bu qedemler emelge ashqanda ‛iqtisadiy NATO‚ tebi'iyla zalimliq dewran sürgen muhitqa erkinlik we démokratiyening nurini chachidu hemde u jaydiki xelqlerni özige jelp qilalaydu. Xuddi hazir amérika dunyadiki hemmila kishi telpünidighan bir jay bolup qalghandek weziyet yene bir qétim shekillinidu.”

Yawropani merkez qilghan NATO ning asiya qit'esige kéngiyish mesilisi gerche Uyghurlar bilen biwasite baghlinishliq bolmisimu ilshat hesen buning qandaqla bolsun Uyghurlar üchün xeyrliktin bésharet bolidighanliqini tekitleydu. Uning qarishiche, “Xitayning düshmini” bolghan gherb dunyasi qolgha keltürgen xitaygha qarshi utuqlar qandaqla bolmisun Uyghurlar üchün wasitilik bolsimu yaxshiliq élip kélidu.

Nöwette asiya rayonida mushundaq bir yéngi ittipaqning wujudqa kélishi heqqidiki türlük mulahiziler arqimu-arqidin otturigha chiqiwatqan bolup, aqsaraymu bu mesilini küntertiptiki jiddiy mesililer qatarida oylishiwatqanliqi melum.