Нато билән хитайниң зиддийити дуня урушини кәлтүрүп чиқирамду?

Шималий атлантик әһди тәшкилати (NATO) қурулғанлиқиниң 75 йиллиқ хатирә күни йиғини көрүнүши. 2024-Йили 10-июл, вашингтон

Шималий атлантик әһди тәшкилати (NATO) қурулғанлиқиниң 75 йиллиқ хатирә күнидә,  вашингтонда ечилған  дөләт башлиқлири йиғини тарихий әһмийәтлик бир йиғин болди. Йиғин  ахирида, йәни  10-июл күни  натоға әза 32 дөләт рәһбириниң бирдәк қоллиши нәтиҗисидә “нато рәһбәрлириниң вашингтон хитабнамиси” елан қилинди. Америка ташқи ишлар министирлиқи 11-июл күни бу һәқтә елан қилған ахбаратида, бу қетимқи йиғинниң тарихий мувәппәқийәтлирини хуласиләп, натониң тарихтин буянқи әң ғалиб, әң күчлүк мудапиә иттипақи шәкилләндүргәнликини җакарлиди. Йиғинда украинани қәтий қоллаш, натониң күч- қудрити вә мудапиә сепини күчәйтиш, натоға әза дөләтләрниң һәмкарлиқини күчәйтиш нуқтилиқ музакирә қилинди; русийә билән хитайниң истратегийәлик һәмкарлиқи, хитайниң украина урушини улғайтиш вә арқиға созушта ойниған роли толуқ җәзмләштүрүлди һәмдә буниңға тақабил туруш пилани муһакимә қилинди.

Америка ташқи ишлар министири антони бленкин нато дөләт башлиқлири йиғини мәзгилидә өткүзүлгән “очуқ мунбәр” сөһбитидә қилған сөзидә, натониң украинаға давамлиқ ярдәм беридиғанлиқини, нато иттипақдашлириниң кәлгүси хәвпкә қарши бирликтә һәрикәт қилидиғанлиқини, американиң F-16 күрәшчи айропиланлириниң мушу язда украина асминида учидиғанлиқини билдүргән.

Пирезидент җов байден 11-июл күни нато дөләт башлиқлири йиғинидин кейин өткүзүлгән ахбарат елан қилиш йиғинида, хитай компартийәсиниң баш секритари ши җинпиңни агаһландуруп, униң русийәгә ярдәм бәргәнлики, тәйвән боғузи вә җәнубий деңизда иғвагәрчилик қилғини үчүн бәдәл төләйдиғанлиқини билдүргән.

Натоға әза дөләт башлиқлири йиғинидин кейин елан қилинған хитабнамидә, хитайниң украинадики уруш отини улғайтқучи асаслиқ күч, шундақла хитайниң русийәгә охшашла тәһдит икәнлики очуқ җакарланған болуп,  дунядики таратқуларниң қизиқ темисиға айланған. “явропа хәвәрлири” ториниң 12-июл бәргән хәвиридә ейтилишичә, натониң муавин баш катипи мирсия гейона (Mircea Geoana) хитайни асаслиқ тәһдит дәп қариған. У мундақ дегән: “хитай русийәниң шерики, у русийәниң украинаға таҗавуз қилишиға ярдәм бәрди вә бу арқилиқ бизниң хәвпсизликимизгә биваситә тәһдит салди”.

Мирсия гейона сөзидә йәнә, нато җакарлиған хитабнамидә натоға әза дөләтләрниң наһайити ениқ, әмма еһтиятчан ибариләрни ишләткәнликини билдүрүп: “биз хитайни дүшмән дәп җакарлимидуқ, әмәлийәттиму ундақ демәймиз. Әмма улар һәқиқәтән явропаниң хәвпсизликигә еғир тәһдит селиватиду.  Русийә билән хитайниң <чәксиз достлуқи> бу ишларни барғансери тәсләштүрүвәтти” дегән.

Натониң баш катипи җинс столтенберг хитайниң русийәгә арқа сәптин мулазимәт қиливатқанлиқини, русийәгә кириватқан 90 пирсәнт електронлуқ мәһсулат вә башқа қорал запчаслириниң хитайдин кириватқанлиқини билдүрүп хитайни әйблигән. Хитай буларни инкар қилип, биз русийә билән хәлқара сода принсипи бойичә сода қиливатимиз дегән.

Анализчи андерс кор радийомизға йоллиған язмичә инкасида, натониң хитайға йәнила юмшақ қоллуқ қиливатқанлиқини билдүрүп мундақ дәйду: “нато хитай тәһдитигә тақабил турушта изчил һалда вәзийәтниң арқисида қалди. Шуңа биз бүгүн тәйвәндин тартип украина, исраилийә, вә шималий корейәдики шунчә көп уруш вә болғуси урушларға дуч келиватимиз. Нато дипломатийә җәһәттә тиришиватиду, хитайни ‛уруш отини улғайтқучи‚ дәп атиди. Нато үчүн ейтқанда, бу чоң илгириләштур. Әмма бу тәшкилат һеч болмиғанда хитайға иқтисадий җаза йүргүзүш һәққидиму түзүк гәп қилмиди, хитайни рәқиб яки дүшмән дәпму атимиди. Украина хәлқини өлтүрүшкә ярдәм қиливатқан хитайни дүшмән демәслик, һәқиқәткә вә нато дөләтлири хәлқигә қилинған хиянәттур”. 

Америкадики сиясий анализчи гордон чаңниң билдүрүшичә, хитайниң натоға болған тәһдитиниң күчийишигә әгишип, натоға әза дөләтләр хитайға имбарго қоюши мумкин икән. У мундақ деди:

“натониң қаттиқ позитсийәси алдида хитайниң юмшап қелиш еһтимали төвән. Мәнчә, хитай йәнила явропа билән асияни өз қолумда ойнитимән, дәп ойлайду. Путин билән ши җинпиңниң телефонда дейишкән гәплиридин буни көрүвалғили болиду. Өткән йил 3-айдин буян, хитай өзичә русийә билән бирлишиш арқилиқ, дуня тәртипини өзгәрттуқ дәп хиял қилишқа башлиди, уларниң тәкәббурлуқидин буни билгили болиду. Улар натони тар йәрдә қистиғанчә, натоға әза дөләтләр хитайға сода чәклимиси вә башқа ембарголарни қоюши мумкин”.

Хитай изчил түрдә русийәниң йенида туруп, натоға васитилик һалда хирис қиливатқан болуп, натоға әза дөләтләрниң башлиқлири йиғини 9-июл күни башлиниш алдида, явропа иттипақиниң чеграсида белорусийә билән бирләшмә маневир өткүзгән. 11-Июл күни “сиясәтчи” тори елан қилған хәвәргә көрә, натониң баш катипи җинс столтенберг бу һәқтә тохтилип: “хитай билән белорусийәниң бирлишип һәрбий маневир өткүзүши мустәбит дөләтләрниң техиму мустәһкәм иттипақлишиватқанлиқини, шундақла хитайниң явропа, африқа вә оттура шәрқ районида натони биарам қилишқа урунуватқанлиқини испатлап бериду” дегән. У йәнә хитайдәк мустәбит һакимийәтниң хәтәрлик икәнликини билдүрүп: “хитай өз хәлқини әзмәктә, демократийәниң авазини өчүрмәктә, җәнубий деңизда иғвагәрлик қилип, қошна дөләтләргә вә тәйвәнгә тәһдит салмақта” дегән.

Гордон чаң  бу һәқтә тохтилип мундақ деди: “хели узун вақиттин буян, көплигән демократик дөләтләр хитай билән русийәниң йеқинлишип кетишигә сәл қарап кәлди. Ши җинпиң путин билән бирликтә ‛чәксиз достлуқ хитабнамиси‚ елан қилғандин кейин, русийәниң украинаға қилған таҗавузчилиқ һуҗумиға әскәр әвәтмиди, әмма беридиған ярдәмниң һәммисини бәрди. Нато хитайға әмди сәл қариса болмайду, чүнки хитай явропаға тәһдит селиватқан русийәгә ярдәм бериватиду. Хитайниң явропаға салидиған тәһдити украина билән чәкләнгини йоқ, униң полшаға икки километир келидиған җайда белорусийә билән бирликтә һәрбий маневир өткүзүши кәлгүси дуня урушидин бешарәт бәрмәктә. Шуңа нато хитайниң явропаға пут тиқишини чәкләшкә кәң көләмдә тәйярлиқ қилиши керәк”.

Натониң дөләт башлиқлири йиғини давам қиливатқан бир мәзгилдә, хитай йәнә -10июлдин башлап әрәб бирләшмә хәлипилики армийәси билән бирликтә уйғур районида, “бүркүт қалқини-2024” намлиқ һава армийә мәшқини башлиған. Бу һәқтә хитай дөләт мудапиә министирлиқи елан қилған учурларға қариғанда, бу һәрбий мәшиқ 7-айниң ахириғичә давам қилидикән. Вашингтондики йиғин мәзгилидә хитайниң бу хил һәрбий паалийәтлириниң бөләкчә җанлинип кетиши көзәтчиләрниң диққитини қозғиған.

Түркийә һаҗәттәпә университети оқутқучиси, доктор әркин әкрәмниң қаришичә, хитай елип бериватқан бу һәрбий маневирлар әмәлийәттә хитайниң натоға қарши мәйданини ипадилиши вә кәлгүси урушқа тәйярлиқ қиливатқанлиқини көрситиши һесаблинидикән.

Андерис кор коммунист хитайниң таҗавузчи маһийити һәққидә мундақ дәйду: “1921-йилдин башлап хитай компартийәси техиму көп земин игиләш, дуняви тәсирини кеңәйтиш вә хоҗайинлиқ талишишқа урунуп кәлмәктә. Шуңа у күчлинип, өз йеқинлирини әтрапиға топлап, америкадики каттибашларниму өзигә тартип, өч елиш үчүн  қайтип кәлмәктә. Хитай әмди америкаға тәләп қойидиған вақит кәлди дәп қарайду. Шуңа нато буниңға күчлүк инкас қайтуруп, хитайни русийә, белорусийә, иран, шималий корейә вә венезуеладин тәркиб тапқан рәзиллик иттипақиниң бешиға айлиништин тосуши керәк”.

Доктор әркин әкрәмниң билдүрүшичә, нато һазир хитай қуруватқан рәзил күчләр иттипақиға тақабил туруш үчүн һинди-тинч окян районидики дөләтләр билән мунасивитини күчәйтиватқан болуп, натониң мәқсити хитай билән үчинчи дуня урушиға кириш әмәс, бәлки мушундақ бир урушниң алдини елиш икән.