Xitayning yuqiri téxnikiliq nazaret-kontrol sistémisi we buning qurbanigha aylan'ghan Uyghurlar (2)

Yéqinda xudson institutida ötküzülgen “Xitayning nazariti astida yashash” namliq kitab heqqidiki söhbette Yene xitayning Uyghur rayonini qandaq qilip yuqiri téxnika bilen kontrol qilidighan tejribixanigha aylandurghanliqi, Uyghurlarning meyli mehbus, meyli qul ishchi bolsun, her xil shekilde xitayning tejribe méligha aylandurulghanliqi muhakime qilin'ghan. Nuri türkel ependi kitab aptori kay strétmatérning Uyghur rayonining yuqiri téxnikiliq nazaret we kontrol qilish tejribixanisigha aylan'ghanliqi heqqidiki köz qarishigha qoshulidighanliqini, xitayning bir yaqtin nurghun meblegh sélip Uyghur rayonini ashundaq sinaq bazisigha aylandursa, bir yaqtin Uyghurlarni her qaysi ölkilerdiki zawutlarda we Uyghur rayonida qul ishchi qilip shu rayon'gha salghan meblighini tirildürüshke, yeni “Öz göshini öz yéghida qorush” qa tirishwatqanliqini bildürgen.

Nuri türkel ependi xitay hökümitining Uyghurlarni yuqiri téxnika bilen teqip astigha élishi we qebih sinaqlarni élip bérishi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Xitay hökümiti Uyghurlarni tejribe qilishta muweppeqiyet qazandi. Halbuki, bu tejribe Uyghurlar bilenla toxtap qalmaydu. Xitay yene bu tejribisini bashqa jaylarghimu kéngeytidu, Uyghurlar buning tunji qurbanliri hésablinidu. Xitayning Uyghurlargha meqsetlik we sistémiliq élip bériwatqan bu qirghinchiliqidin dunya jama'etchiliki xitay kompartiyesining mahiyitini barghanche tonup yétiwatidu.”

Nuri türkel ependining éytishiche, xitayning “Bir tutash kontrol qilish sistémisi” Uyghur rayonidiki eng asasliq tejribisi bolup, 2017-yil yazda mezkur sistéma 10 künde tutulidighan 20 ming ademning tizimlikini chiqirip bergen, buning ichide 16 ming adem jezmleshtürülgen, 4 ming adem u boshluqni toldurush üchün qurban bergen. Uning qarishiche, xitayche diktatura we teqip siyasiti dunya miqyasida normal qobul qilinishqa bashlighan bolup, 80 nechche döletke kéngeygen. U, bu xil yüzlinishning démokratiye we kishilik hoquq üchün ghayet chong tehdit ikenlikini, xelq'ara jama'etning oyghinishi üchün Uyghurlarning éghir bedel töligenlikini bildürdi.

Nuri türkel ependi xitay hökümitining xitayning ichi we sirtidiki Uyghurlarni toluq nazaret astigha élish we kontrol qilish üchün amérikadin oghrilighan uchur téxnikisi we jasusluq détallirining hemmisini ishqa sélip kelgenlikini, chet eldiki Uyghurlarning öz yurtidiki tughqanliri bilen alaqe qilishining nahayiti tes we xeterlik ikenlikini, xitayning hetta chet eldiki Uyghurlarni ishpyonluqqa sélishqa urunidighanliqini, amérikadiki fédratsiye tekshürüsh idarisi qatarliq organlarning xitayning bu xil qilmishini tekshürüshi we bashqa döletlerningmu buningdin ülge élishi kéreklikini otturigha qoydi. Axirda u amérika jem'iyiti, amérika hökümiti we amérika soda sahesining birlikte hemkarliship, xitayni iqtisad we téxnika jehette chekleshning zörürlükini, shundila xitaygha taqabil turup, amérikining igilik hoquqini qoghdiyalaydighanliqini bildürdi.

Xudson instituti amérikaning tashqiy siyasitige tesir körsitidighan aqillar merkizi bolup, nuri türkel ependi ötken yil bu orun'gha teklip qilin'ghan, u yene nyu-yorktiki tashqiy munasiwet konsiyesining ezasi iken. U xudson institutining amérikaning tashqiy siyaset belgileshtiki orni we u jayda xizmet qilish tesiratini qisqiche bayan qildi.

Uning bildürüshiche, xudson instituti amérikadiki jumhuriyetchilerni asas qilghan aqillar merkizi, tashqiy munasiwet konséyi bolsa démokratlarni asas qilghan aqillar merkizi bolup, uning bu her ikki orunda xizmet qilishi Uyghurlar üchün yaxshi purset iken. U bu heqte toxtilip mundaq dédi: “Uyghurlar mesilisi we xitay mesilisi amérikada partiye ayrimaydighan, idé'ologiye ayrimaydighan mesile bolghachqa, dölet mejlisidiki xizmitim yaki aqillar ornidiki xizmitim bolsun, hemmisi manga mas kélidu dep oylaymen. Amérikaning dölet menpe'eti we qimmet qarishigha qaysisi uyghun kelse shuni qilimen. Chünki bir dölet küchlük bolghanda bashqilargha yardem qilidighan imkaniyet bolidu.”