xitay da'iriliri 1997-yilidin buyan dawam qiliwatqan «shinjanggha nishanliq yardem bérish» xizmitide qolgha keltürgen «mol netijilirini» kökke kötürüp, «shinjanggha nishanliq yardem bérish xizmiti» ni köp tereplime, köp qatlamliq we keng sahelerge kéngeytidighanliqini jakarlighan. uyghur we xitay weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan weziyet analizchiliri we tetqiqatchiliri buni inkar qilip, xitayning «shinjanggha nishanliq yardem bérish» nami astida uyghur élini bölüp bashquruwatqanliqi we talan-taraj qiliwatqanliqni ilgiri sürdi.
«shinjang géziti» ning 2023-yili 9-ayning 4-kündiki mexsus xewiride «9- ayning 2-küni aptonom rayonluq partiye komitétining sékrétari ma shingrüy, aptonom rayonning re'isi erkin tunyaz ürümchide shendung ölkilik partiye komitétining sékrétari lin wu we uning hemrahliri bilen körüshken», körüshüshte, «shinjanggha nishanliq yardem bérishning uniwérsal ünümini yenimu östürüshke türtke bolup, shinjangning iqtisad, jemiyet tereqqiyatida körünerlik muweppeqiyetler qolgha keltürüldi» dep körsetken.
emma uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqat diréktori hénrik shajiski (Henryk Szadziewski) ning qarishiche, «shinjanggha nishanliq yardem bérishni xizmiti» ning ma shingrüy éytqandek ünümi bolmighanliqini we uyghurlarning buningdin héchqandaq nep (payda) alalmighanliqini tekitlidi. u köz qarshini mundaq otturigha qoydi:
«méningche, heqiqeten undaq emes. bu mining semimiy jawabim. chünki hazir yenila rayonda (uyghur élida) insaniyetke qarshi jinayetler élip bériliwatidu. insanlar qorqunch ichide yashaydu. insanlar türmige solinishtin qorqidu. shunga bu shara'itta, bayliqlarning her xil shekilde iqtisadi jehettin teqsimlinishi heqqide sözlesh külkilik. méningche, biz bu xil bayanlarning héchqaysisigha jiddiy mu'amile qilalmaymiz. men éytqinimdek, hazir xitay emeldarliri arisidiki bayanlar bu rayonning hazir éksplatatsiye üchün échiwétilgenlikini bildürdi. emma, bu bir nechche yildin buyan bu rayonda wehshiylik yüz bériwatidu. menche, uyghurlarning xitay hökümiti bashlighan her qandaq iqtisadiy qurulush we tereqqiyatqa qatnishishidin nep (payda) élish éhtimalliqi yoq».
xewerde, ma shingrüy «shendung bilen shinjangning hemkarliqini chongqurlashturup, jenubiy shinjangning iqtisad, jemiyet tereqqiyati we xelq turmushini yaxshilashni tézlitip, énérgiye, suchiliq, toqumichiliq, kiyim-kéchek, jabduq yasash, yuqiri téxnikiliq ximiye sana'iti, zamaniwi yéza igilik qatarliq sahelerdiki hemkarliqni téximu kücheytimiz» dep körsetken.
amérikadiki musteqil siyasiy analizchi, dunya uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining mu'awin mudiri ilshat hesen bu heqte toxtilip, «uyghurlarning iqtisadi we turmushida yaxshilinish uyaqta tursun, qurulghan qeghez zawutliri we ximiye sana'iti üchün qurulghan zawutlar uyghur élining muhitini bulghidi» dédi.
mezkur xewerde, «shinjanggha nishanliq yardem bérish xizmitining téximu yaxshi rawajlinishigha türtke bolup, shinjangning ijtima'iy muqimliqi we eminlikini ashurush» dep körsitilgen.
hénrik shajiski xitay hökümitining muqimliq dégen sözni rehimsiz siyasetlirini aqlashqa ishlitiwatqanliqini eskertti. u yene muqimliq namida uyghur élige yardem bérish bolsa uyghur élini iqtisadiy mustemlike qilish dep körsetti. u munda dédi:
«xitay da'iriliri muqimliq dégen söz bilen nurghun oxshimighan usullar arqiliq bir qisim intayin adaletsiz siyasetlerni delilleydu. emeliyette, xitay hökümiti muqimliq dégen sözni yéqinqi besh-alte yildiki rehimsiz siyasetlerni aqlashqa ishletken. shunga muqimliqni bu xil siyasetlerni delilleydighan söz süpitide suyi'istémal qildi déyishke bolidu. biz biraz ilgiri sözlep ötkinimizdek, méningche xitay hazir bu rayonni küch bilen tinchlandurdi. hazir bu rayonni iqtisadiy we nurghun oxshimighan shekillerde échishqa tirishiwatidu. xitay hökümiti bu rayonni perqliq usulda suyi'istémal qilmaqta. muqimliq namida rayongha iqtisadiy yardem bérish bolsa rayonni iqtisadiy mustemlike qilishtin ibaret».
mezkur xewerde déyilishiche yene, lin wu shendung ölkilik partiye komitéti, ölkilik hökümetke wakaliten: «bash sékrétar shi jinpingning muhim yolyoruqi, telipini estayidil emeliyleshtürüp, yéngi dewrdiki partiyening shinjangni idare qilish tedbirini chongqur izchillashturup, qetiy türde shinjanggha nishanliq yardem bérishtin ibaret muhim, zor siyasiy mesuliyetni puxta zimmimizge élip, yardemni medeniyet, ma'arip qatarliq nuqtiliq sahelerge merkezleshtürüp, nishanliq yardem bérish salmiqini zoraytimiz» dep tekitligen.
ilshat hesen xitay hökümitining «shinjanggha nishanliq yardem bérish» we bashqa perqliq namlar bilen özining siyasitini perdazlawatqanliqini bildürdi. u :«xitay hökümiti shinjanggha nishanliq yardem bérish bahanisi bilen bir tereptin uyghur élining iqtisadini talan-taraj qiliwatqan bolsa yene bir tereptin medeniyet, ma'arip jehette uyghurlargha qarshi medeniyet qirghinchiliqi élip bériwatidu». dédi.
melum bolushiche, xitay da'iriliri bu türdiki siyasetlerni nöwette oxshimighan nam we shekillerde otturigha qoyghan bolup, uyghur élining xitaydiki eng muhim qatnash tügini, énérgiye menbesi, xam eshya menbesi we eng chong ishlepchiqirish bazisi bolushigha egiship, yuqiridiki siyasetlerning téximu köp sahe we türlerge kéngiyidighanliqi texmin qilinmaqta.