Доктор әркин сидиқ америка аммиви радийоси (NPR) да уйғурларниң вәзийитини аңлатқан

Ихтиярий мухбиримиз җәвлан
2020-05-18

"уйғур пән-маарипи вә уйғурларниң кәлгүси" мавзулуқ илмий муһакимә йиғинида әркин сидиқ әпәнди аләм тәтқиқати тоғрисида илмий доклат бәрди. 2011-Йили 23-июн.

RFA/Erkin Tarim

Көзитилишичә, ғәрб таратқулири, җүмлидин америка ахбарат васитилири корона вируси түпәйлидин уйғурлар дуч келиватқан еғир вәзийәткә бурунқидәк көңүл бөлмәйватқан болсиму, сиясий көз қараштин халий бәзи мустәқил ахбарат васитилири йәнила уйғурлар мәсилисини күнтәртипкә елип кәлмәктә.

5-Айниң 8-күни америкадики әң чоң таратқулардин бири болған NPR радийоси алим әркин сидиқ һәққидә төт йерим минутлуқ хәвәр бәргән.

Мәзкур радийониң тор бетидә йәнә бу хәвәрни ишлигән мухбир ерон шрәнкниң "ана юрти үчүн күрәш қиливатқан NASA инженери билән көрүшүш" намлиқ тәпсилий хәвири елан қилинған.

Бу һәқтә зияритимизни қобул қилған әркин сидиқ әпәнди өзи тоғрилиқ ишләнгән бу хәвәр һәққидә мундақ деди:
"мән 2018-йилдин башлап уйғурлар дуч кәлгән мәсилиләр һәққидә тәпсилий лексийә тәйярлап, америка, японийә, австралийә вә явропадики бир қанчә әлләрдә лексийә сөзлидим. Шу җәрянда уйғурлар дуч кәлгән мәсилә вә униң сәвәблирини чүшәндүрүш билән бирликтә ғәрбниң мухбирлириға буларни аңлаттим. Шәрқий түркистандин уйғурларға аит учурларни сиртқа елип чиқиш шунчилик тәс болсиму, ғәрбтики мухбирлар биз тапқан учурларни көп һалларда мәнбәси йоқ, ишәнчлик әмәс дегәндәк сәвәбләр билән уларни аңлатмай, ишләтмәй кәлди. Шундақ болсиму мән өзүмниң сөзидә чиң туруп, ғәрб мухбирлириниң уйғурларға һәқсизлиқ, адаләтсизлик қиливатқанлиқини тәкитләп кәлдим. Америкада черкавларда, мәсчитләрдә, ислам мәркизидә, мәктәпләрдә лексийә сөзлидим. Шу җәрянда бир қисим ғәрб мухбирлири билән тонушуп чиқтим. Һазир у мухбирлар билән йеқин мунасивитим бар. Һәр қетим вәтәндин йеңи учурлар кәлсә уларғиму удуллуқ әвәтип туруватимән. Мушундақ қилиш җәрянида лос-анҗелиста турушлуқ бир мухбир бизниң өйгә үч қетим келип, мән билән сөһбәт өткүзүп, бу радийо программисини тәйярлап чиқти".

Бу хәвәрдә мухбир америкада өз мәдәнийитини сақлап яшаватқан вә өз миллитиниң мәвҗутлуқини сақлап қелиш үчүн күрәш қиливатқан әркин сидиқ әпәндиниң һекайиси арқилиқ уйғурлар мәсилисини аңлитишқа тиришқан. Әркин сидиқ әпәнди бу программида өз миллити һәққидики еғир қайғуси, дәрт-һәсритини билдүрүп: "хитайниң қиливатқанлири инсанийәткә қарши җинайәт, уйғурлар һәр күни өлүватиду. Хәлқара җәмийәт буниңға чоқум арилишип, у йәргә тәкшүрүш өмики әвәтиши керәк," дегәнләрни оттуриға қойған.

Бу хәвәрдә мухбир тәтқиқатчи әркин сидиқниң хитайдики кәчмиши һәққидә тохталған. Әркин сидиқ әпәнди хитайларниң уйғурларни әзәлдин қалақ дәп кәмситидиғанлиқини, бу һақарәтни чөрүп ташлаш үчүн өзиниң алий мәктәптин башлап қаттиқ тиришип, бүгүнкидәк мувәппәқийәткә еришкәнликини, торларда мақалә йезип яшларни йетәклигәнлики үчүн хитай һөкүмитиниң өзини дүшмән көридиғанлиқини тилға алған.

Мухбир йәнә тәтқиқатчи әркин сидиқниң өз мәдәнийитигә болған сөйгүсини алаһидә тилға алған. Әркин сидиқ әпәнди дутарға тәңкәш қилинған нахшиларни аңлашни яхши көридиғанлиқини, әмма у сәнәткарларниң көпинчисиниң һазир лагерда яки тәқиб астида икәнликини, шуңа һазир у нахшиларниму бәк аңлап кәтмәйдиғанлиқини, аңлисила азаблинидиғанлиқини чүшәндүргән.

Хәвәрниң ахирида әркин сидиқ әпәнди корона вируси түпәйлидин уйғурларға кәлгән балайиапәтниң техиму еғирлишип кәткәнликини, шундақла бу вируси түпәйлидин уйғур мәсилисиниң бир чәттә қалғанлиқини, шундақтиму лагерларниң тақилиши, бир уйғурниң болсиму қутулуши үчүн пүтүн күчи билән давамлиқ тиришидиғанлиқини билдүргән.

Әркин сидиқ әпәндиниң ейтишичә, мәзкур хәвәр NPR радийосида уда бир нәччә күн аңлитилғандин кейин америкалиқ бәзи кишиләрдин, җүмлидин хизмәтдашлиридин риғбәтләндүрүш учурлирини тапшурувелип наһайити тәсирләнгән.

NPR Радийосиниң бу хәвирини өзиниң ғәрб таратқуси тәрипидин қобул қилиниши дәп қарайдиғанлиқини билдүргән әркин сидиқ әпәнди, таратқуларниң күчигә сәл қарашқа болмайдиғанлиқини, буниңдин кейин таратқуларни җәң мәйдани қилип, уйғурларни қутқузуш үчүн давамлиқ күрәш қилидиғанлиқини тәкитлиди.

NPR Радийоси (америка аммиви радийоси) тор бетидики мәлуматтин қариғанда, бу радийо америкада аңлиғучилири көп болған мустәқил таратқулардин бири болуп, америкада 17, хәлқарада 17 иш орни бар икән, радийони аңлиғучилар вә радийониң тор бетини көргүчиләр бир һәптидә оттура һесаб билән 52 милйонға йетидикән. Мәзкур радийо хәвәр арқилиқ пикир-идийә тарқитишни, униң инсанларға нисбәтән бәлгилик әһмийити болушни нишан қилған болуп, йәрлик хәвәрни дөләтлик хәвәр қилиш, дөләтлик хәвәрни йәрлик хәвәр қилиш, хәлқаралиқ хәвәрни шәхсниң һекайиси арқилиқ аңлитиш дегән ахбаратчилиқ усулини қоллинидикән. Мәзкур радийо илгири уйғурлар мәсилиси, болупму лагерлар һәққидә бир нәччә қетим хәвәр бәргәниди.