“Chiray tonush téxnikisi qandaq qilip xitay hökümitining az sanliq milletlerni nishanlishigha yol échip berdi”

Amérikadiki nopuzluq axbarat wasitiliridin bolghan döletlik ammiwi radiyosi (NPR) ning 9-dékabir künidiki mexsus anglitishida chiray tonush téxnikisi we uning insaniyetke körsitidighan tesiri heqqide programma tarqitilghan. “Chiray tonush téxnikisi qandaq qilip xitay hökümitining az sanliq milletlerni nishanlishigha yol échip berdi” dep mawzu qoyulghan bu programmida bu sahede izden'gen, tekshürgüchi zhurnalist we binakar elison killing ziyaret qilin'ghan.

Elison killing we uning xizmetdashliri 2021-yili sün'iy hemrah teswiri we binakarliq téxnikisidin paydilinip, Uyghur élidiki lagérlar sistémisini tekshürüp élan qilghan keng kölemlik doklati sewebidin xelq'araliq pulitzér mukapatigha érishkenidi. U yene yéqinda xelq'aradiki nopuzluq munberlerdin bolghan “Talks TED” yeni “Téxnika, köngül échish, layihilesh nutuqliri” namliq munberdimu chiray tonush téxnikisige oxshaydighan yuqiri pen-téxnikiliq nazaret sistémisining yardimi bilen lagirlargha qamalghan Uyghurlar we bu lagérlarning ornini bayqash jeryanini tonushturup nutuq sözligen bolup, döletlik ammiwi radiyosi uning bu nutuqidiki muhim mezmunlarni öz programmisida tonushturghan.

Elison killing “TED TALKS” ta qilghan sözide özining amérikaliq zhurnalist méga rajagopalan bilen tonushqandin kéyin Uyghur diyarida yüz bériwatqanlarni bolupmu az dégende bir milyondin artuq adem solap qoyulghan lagérlarni éniqlash ishigha kirishkenlikini bayan qilghan. Uning éytishiche, xitay hökümitining uchurni qattiq qamal qilip, zhurnalistlarning xizmitini barliq amallarni ishqa sélip cheklishi hem shundaqla Uyghur élining nahayiti bipayan keng zémin bolushidek amillar lagérlarning ornini éniqlashqa qiyinchiliq tughdurghan bolsimu, biraq sün'iy hemrah körünüshliri ularning bu qiyinchiliqini hel qilghan. U mundaq dégen:

“Sün'iy hemrah arqiliq tartilghan süret xitay hökümiti kontrol qilalmaydighan uchur menbesi bolup, bu sün'iy hemrahlar we ular tartqan süretler amérika we yawropa teshkilatlirigha tewe. Emma shundaqtimu bunche köp sün'iy hemrah körünüshliri arisida izdinishni qeyerdin bashlash kérek, dégen bir so'al peyda boldi. Shundaq bir mezgilde men gugul kocha süretliri épining xitaydiki tengdash épi bolghan beydu omumiy körünüsh épide yüz bergen ghelite bir ehwalni anglidim. Fotograf jonatan browning (Jonathan Browning) xitaydiki sana'et rayonigha oxshap kétidighan orunlarning imaret we eslihelirining beydudiki yer yüzi süretlirining nahayiti tutuqluqini bayqighan. Bu tolimu ghelite ehwal shundaq emesmu? shuning bilen men eger xitay ölkiliridiki sana'et orunlirining sün'iy hemrahtiki körünüshliri bundaq ghuwalashturulghan bolsa, u halda shinjangdiki lagérlarning ornining sün'iy hemrahtiki körünüshlirigimu xitayning oxshash usul qollan'ghan bolushi mumkinlikini perez qildim. Shuning bilen ilgiri rayonni ziyaret qilghan muxbirlar barghan lagérlarning ornini sün'iy hehrah körünüshliridin izdeshke bashlidim. . . . Derweqe, ghelite ish yüz berdi. Lagérlarning orni bar yerlerning yer yüzi süretlirini chongaytqinimda söret üstide derhal sus külreng meydan peyda boluwaldi. . . Yene oxshash ish bashqa bir lagér ornining süritidimu yüz berdi. Shuning bilen men lagérlarning ornini mana bu usul bilen tapalaydighanliqimni hés qildim”.

Elison killingning éytishiche, xitay hökümitining lagérlarning ornini sün'iy hemrah körünüshliridin yoshurush üchün qilghan bu amali del eksiche ünüm bérip, lagérlarning ornini perqlendüridighan qoralgha aylinip qalghan.

Elison killing ular bu orunlardiki körünüshlerge qoyup qoyulghan “Niqab” ni yirtish üchün yumshaq détal inzhénéri kiristo bushék bilen hemkarlashqan. Netijide jem'iy 348 lagér we türmige oxshaydighan orunni tépip chiqqan. U yene mundaq dégen:

“Bizning mölcherimizche, bu esliheler bir milyondin artuq ademni sighduralaydu. Bu shinjangda her 25 ademdin birini tutup turushqa yéterlik orun bar dégenlik. Lagérdin chiqqan nurghun sabiq mehbuslar lagirlarning intayin qistangliqini teswirleydu, uningdin qarighanda bu san emeliyette téximu köp bolushi mumkin”.

Elison killing nutqida yene, yutub torida “Gu'anggu'en” dégen nam bilen tonulghan bir xitay yutubérning(yutub pa'aliyetchisi )özliri chiqarghan lagér xeritisige asasen lagérlarni tépip bérip süretke tartqanliqi, u tartqan körünüshlerningmu özliri éniqlighan lagér orunlirining heqiqetenmu toghriliqini delilleshte zor rol oynighanliqini eskertip ötti.

Elison killing ammiwi radi'oning mexsus programmisi'igha qilghan sözide özliri yuqiriqidek usul bilen bu lagérlarni éniqlap chiqip, uni dunyagha élan qilghandin kéyin xitay hökümitining inkas qayturup: “Bu orunlar heqiqeten mewjut emma ular dégen kespiy terbiyelesh orni, kishiler bu yerde maharet öginidu” dégenni ilgiri sürgenlikini, biraq buning yalghanliqini éytti. U b d t kishilik hoquq aliy komissarliqi élan qilghan doklatta bu jaza lagérlirida boluwatqanlarning birmu-bir bayan qilinish bilen birge “Shinjangda yüz bériwatqanlar bu esirdiki eng éghir kishilik hoquq krizisi bolushi mumkin” déyilgenlikini eskertti.

Döletlik ammiwi radiyosi programmisida yene elison killingdin sün'iy hemrah körünüshliri arqiliq bayqalghan bu melumatlarning néme ishqa yaraydighanliqini sorighan. Ellison killing buninggha jawaben lagérlarning spatlinishi netijiside bir qisim xitay emeldarlirigha jaza tedbiri qoyulghanliqi, Uyghur mejburiy emgikini cheklesh qanuni chiqqanliqini, bularning hazirghiche élin'ghan eng chong qedemlikini eskertti.

Elison killing “Téd nutuqliri” diki sözidimu sün'iy hemrah körünüshliri, süretler we sin qatarliq ochuq menbeler arqiliq xitay hökümitining rayonda yüz bériwatqan ishlar toghrisidiki teshwiqatlirining yalghanliqining ispatlan'ghanliqini eskertken we nutqini mundaq dep ayaghlashturghan: “Ijtima'iy taratqulardiki sanliq melumatlar we sün'iy hemrah arqiliq tartilghan süretler arqiliq biz kishilik hoquq depsendichiliklirini ilgiri mumkin bolmighan usul arqiliq ispatliyalaymiz, pakitlirini teminliyeleymiz. Biz yüz bergen weqelerning kölimini körsitish üchün yalghuz kishilik hoquq depsendichilikining ayrim ehwallirigha qarashtin halqip kételeymiz. Biz ziyankeshlikke uchrighuchilarning guwahliqlirini téximu obrazliq halda ispatlap béreleymiz. Siyaset belgiligüchilerge yüz bériwatqanlar heqqide téximu etrapliq melumat béreleymiz we sotta otturigha qoyghudek tepsiliy delil-ispatlar bilen teminliyeleymiz. Biz ochuq kodluq sanliq melumatlar arqiliq jinayetchilerni jawabkarliqqa tartidighan we hetta xelq'arani heriketke keltürüsh üchün zörür bolghan delil-ispatlarni teminlep béreleymiz”.

“Téxnika, köngül échish, layihilesh parangliri” yeni qisqartilma ismi “Talks TED” bolghan bu yilliq programma amérika we kanadani merkez qilghan, musteqil payda almaydighan axbarat teshkilati “TED Conferences” teripidin uyushturulidiken. Mezkur programmida ilim-pen, tijaret, soda we dunyadiki muhim mesililerdin ibaret barliq témilarda nutuq sözlinidighan bolup, intayin nopuzluq pen-téxnika yighilishlirining biri bolup hésablinidu.