Тунҗи нөвәтлик “нотердам диний әркинлик мукапати” нури түркәлгә берилди

Американиң индияна шитатиға җайлашқан нотердам университетиниң қанун иниститути 2020-йили “диний әркинлик тәшәббуси” қурулушини башлиған болуп, диний етиқадларниң әркин давам қилиши һәмдә қоғдилишини мәқсәд қилиду. Мәзкур қурулуш өз нөвитидә “нотердам диний әркинлик мукапати” тәсис қилған болуп, диний әркинликни һемайә қилиш йолида көрүнәрлик хизмәт қилған шәхсләргә берилидиғанлиқи бәлгиләнгән иди. Бу мукапатниң тунҗи қетимлиқи йилда бир қетим өткүзүлидиған диний әркинлик муһакимә йиғинида 28-июн күни америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң муавин рәиси нури түркәлгә тәқдим қилинғанлиқи муһаҗирәттики уйғурларни толиму хошал қилған бир вәқә болди.

Бу қетимқи мукапат тарқитиш мурасими икки күн давам қилидиған “2021-йиллиқ диний әркинлик йиғини” ниң бир қисми болуп, нури түркәлгә тунҗи қетимлиқ “нотердам диний әркинлик мукапати” ниң берилиши йиғинда көп қетимлап тилға елинған диний етиқадниң дәпсәндә болуши һәмдә уйғурлар дуч келиватқан ирқий қирғинчилиқ мәсилиси билән зич бағлинип кәткән иди. Мукапат тапшурувелиш үчүн нотердам университетиға барған нури түркәл сәпәр үстидә зияритимизни қобул қилип, буниң бир қетимлиқ пәвқуладдә әһмийәткә игә йиллиқ йиғилиш болидиғанлиқини, болупму ғәрп дунясидики һәрсаһә затлириниң уйғур җәмийитини қирғинчилиққа мәһкум қиливатқан туғут чәкләш вә уйғур нопусини кемәйтиш сиясити һәққидә чоңқур чүшәнчигә игә қилиш роли болидиғанлиқини билдүрди.

Ноттердам университети саһибханлиқида ечилған икки күнлүк муһакимә йиғиниға католик дини саһәсидики даңлиқ шәхсләр, мәшһур черкавларниң диний йетәкчилири, “нйо-йорк вақти”, “дөләтлик аммиви радийо” қатарлиқ даңлиқ ахбарат вастилириниң мухбирлири, һәрқайси университетларниң профессорлири қатарлиқ көплигән шәхисләр иштирак қилған. Ғәрп дунясидики пул-муамилә, иқтисад вә сиясий саһәләрдә, җүмлидин америка һөкүмәт саһәсидә католик дини мухлислириниң көрүнәрлик салмақни игилишидәк реаллиқму бу қетимқи муһакимә йиғинида уйғурлар дуч келиватқан диний етиқад әркинликини җинайәтләштүрүш қилмишини техиму көп саһәниң чүшинишигә түрткә болған. Бу қетимқи муһакимә йиғини алди билән диний тилавәт һәмдә инсанларниң һәмдәмликигә болған дуалар билән башланған. Болупму мәзкур иниститутниң мудири, профессор маркус колниң омуми дуасидин кейин нотердам университетиниң профессор махан мирза “қуран кәрим” қираити арқилиқ ислам дининиң әслидинла диний әркинликни қоғдашни тәшәббус қилидиғанлиқини җанлиқ намайән қилип бәргән.

Муһакимә йиғининиң һәрқайси бөләклиридә нөвәттә охшимиған диний етиқад саһәсидә көрүлүватқан қутуплишиш һадисиси, диний әркинлик мәсилисиниң һәрқайси ахбарат вастилиридә игилигән орни, шуниңдәк бу саһәдә хәлқарада пәйда болуватқан тәһдитләр қатарлиқ темилар бойичә лексийәләр вә соал-җаваблар болди. Шу қатарда америка хәлқара җинайи ишлар адалити баш әлчиси морс тан диний әркинликкә зиянкәшлик қилишниң өзила инсанийәткә қарши җинайәт икәнликини, нөвәттә хитай һөкүмитиниң диний әркинлик саһәсидики бастурушлирини, буниңда уйғурларниң еғир зиянкәшликкә вә мәҗбурий әмгәкниң қийнақлириға учраватқанлиқини, шу сәвәбтин сабиқ ташқи ишлар миниситир майк помпейониң көплигән дәлил-испатларасасида бу һадсиләрни “ирқий қирғинчилиқ” дәп атиғанлиқини алаһидә тәкитләп өттти.

Йиғин җәрянидики муһакимиләрдиму уйғурларниң ислам диниға етиқад қилишидәк әркинликиниң нөвәттә уларни қамаққа елишниң баһаниси болуватқанлиқи, буниң билән йеңи бир мәйдан қирғинчилиқ һадисисиниң барлиққа келиватқанлиқи көп қетим тилға елинди. Вашингтон шәһридики “диний әркинлик иниститути” ниң директори насаниял хурд бу һәқтики муһакимә басқучида “нөвәттики бу һадисә һазир ирқий қирғинчилиқ болуп оттуриға чиқиватқан икән, һөкүмитимиз буниңға қарши техиму әмилий чариләрни қоллиниши лазим” деди.

Йиғинниң ахирқи басқучи 2021-йиллиқ “нотердам диний әркинлик мукапати” ни тарқитиш мурасими болди. Бу басқучта мукапат тарқитиш мурасими билән кәчлик тамақ бирләштүрүлгән иди. Болупму мукапат тарқитиш мурасимида чоң екранда қоюлған нурий түркәл һәққидики қисқа филимдә нурийниң шәхсий кәчүрмишлиригә бирләштүргән һалда уйғур җәмийити баштин кәчүргән еғир қисмәтләр қисқа вә ихчам шәкилдә баян қилинди. Болупму нурийниң әйни вақитта әмгәк лагерида туғулғанлиқидәк қисмитиниң бүгүнки күнгә кәлгәндә лагерларға қамалған барлиқ уйғурларға ортақ болған һадисигә айлинип қалғанлиқи, шуниңдәк йеңи бир мәйдан ирқий қирғинчилиқниң уйғур диярида барлиққа келиватқанлиқи уйғурлар дуч келиватқан зулумниң бәкму узундин буян мәвҗут болуватқанлиқини һәмдә давам қиливатқанлиқини җанлиқ тәсвирләп бәрди. Филимдә нотердам университетиниң профессори дяни десерто уйғурларниң нөвәттики диний етиқади сәвәблик зулумға учраш әһвалини вә нурий түркәлниң бу җәһәттики әһвалларни дуня җамаитиниң диққитигә сунуш җәһәттики хизмәтлирини қисқичә әсләп өтти.

“кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати” хитай бөлүминиң директори софий ричардсон уйғурларниң хитай һөкүмити үчүн “сиясий җәһәттә садиқ әмәс” дегән йәкүнниң обейкти болуп қалғанлиқини, өзиниң уйғурлар һәққидики көплигән әһвални нури билән болған хизмәт һәмкарлиқи җәрянида билип йәткәнликини, шуңа нурийға бундақ бир мукапатниң берилишини бәкму алқишлайдиғанлиқини тәкитлиди. Әнглийә парламенти юқури палатасиниң әзаси лорд дейвид алтон әпәнди, кайрос ширкитиниң қурғучиси җонний мор қатарлиқлар болса нурий түркәлниң нөвәттә ‍уйғурларға охшаш ‍өз авазини аңлитишқиму қадир болалмиған бир милләт дуч келиватқан еғир реаллиққа қарши күчлүк бир дунявий аваз болуп кәлгәнликини, шу сәвәбтинму униңға бу мукапатниң берилиши бәкму мувапиқ болғанлиқини баян қилди.

Нури түркәлму уйғурлар дуч келиватқан реаллиқни паш қилиш һәмдә у һәқтә сөзләшниң асанға чүшмәйдиғанлиқини әскәртиш билән биргә һазирғичә һечқандақ бир қанун факултетиниң ашкара һалда бундақ бир мукапатни уйғурларға тәқдим қилип бақмиғанлиқини, бу мукапатниң әмәлийәттә уйғурлар дуч келиватқан қирғинчилиқни очуқ-ашкара етирап қилғанлиққа баравәр икәнликини, шундақла өз нөвитидә дуня җамаитигә “әмди бу қирғинчилиққа қарши уйқуңларни ечишқа нәччә он йиллап вақит сәрп қилиш һаҗәтсиз!” дегәнлик болидиғанлиқини сөзләп өтти.

Мукапат тарқитиш мурасимидин кейин нури түркәл бу һәқтики зияритимизни қобул қилип, уйғурларға мушундақ бир мукапатниң тәқдим қилиниши буниңдин кейинки уйғур даваси үчүн техиму иҗабий бир қәдәм болидиғанлиқини билдүрди.

Мәлум болушичә, “диний әркинлик йиғини” ниң 2022-йиллиқ йиғини италийәниң рим шәһридә чақирилидиған болуп, бу хилдики йиғинларда уйғур мәсилисиниң көпләп оттуриға қоюлуши техиму көп һөкүмәтләрниң бу мәсилидә ипадә билдүрүшигә түрткә болиду, дәп қаралмақта икән.