Qazaqistandiki Uyghur tiyatiri “Nuzugum” diramisini muweppeqiyetlik orundidi

Qazaqistanning almuta shehirige orunlashqan quddus ghojamyarof namidiki dölet akadémiyelik Uyghur muzika-komédiye tiyatiri özining 90-mewsumini, yeni 90-yilliq dirama pa'aliyetlirini “Nuzugum” tarixiy diramisi bilen ayaghlashturdi. Eser qazaqistan jumhuriyitining medeniyet we axbarat ministirliqi qarmiqida pa'aliyet élip bériwatqan mezkur tiyatirning muhim pirogrammiliri tizimidin orun alghanidi.

Uyghur xelqining 19-esirdiki manju-ching impériyesige qarshi qozghalghan küreshliridiki qehriman Uyghur qizi nuzugumning qismitige béghishlan'ghan “Nuzugum” diramisi ataqliq yazghuchi turghan toxtemofning “Nuzugum” romani asasida teyyarlan'ghan bolup, uning sénariyesini tiyatir artisi gülbahar nasirowa yazghan. Eserni sehnileshtürgüchi tiyatir rézhissori, qazaqistanning xizmet körsetken erbabi ezizjan iskenderof idi.

Eserning kompozitori gheziz iskenderof, ussullarni sehnileshtürgen ilmira seydullayéwa, nuzugumning rolini “Nawa” folklor ansambilining naxshichisi luyiza rozaxunowa oynidi. Diramigha tiyatirning dirama guruppisi we “Ruxsari” ussulchilar ansambilidin bolup, omumen 30 gha yéqin adem qatnashti.

Tiyatir zaligha liq tolghan tamashibinlar sehnige chiqqan nuzugumni güldüras alqish sadaliri bilen qarshi aldi. Oyunning axirighiche ular öz rollirini mahirane orunlighan artislarni chawaklar chélip, qollidi we diramining axirida zalda olturghan yüzligen tamashibinlar orunliridin turup, ulargha alahide hörmet bildürdi.

Nuzugumning qehrimanliqi némide?

Mezkur diramida manju généralining rolini oynighan tiyatir artisi turghan izimof ependi ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi: “Nuzugumning qehrimanliqi uning wetenperwerlikide, öz millitini söygenlikide. Heqiqeten ajiz kishi turup, öz qoligha qilich élip, erler qatarida düshmen'ge qarshi küresh qilghan qehrimanlirimizning biri. Nuzugum kichikidinla ata-anisining terbiyeside yétilip chiqqan qehriman qiz. Sewebi nuzugumning qoshaqlirimu köp. Xelqimizde mundaq shexsler anche köp emes. Qehriman qizlirimiz bar. Shularning biri mushu nuzugum. Öz wetini üchün, öz millitining azadliqi üchün manju-xitaylar bilen küreshken qehriman qizimiz.”

Turghan izimof yene Uyghur xelqining esirler boyi azadliq, erkilik üchün küresh qilip kelgenlikini bayan qildi: “Uyghur xelqi nechche esirlerdin buyan öz wetini üchün küriship kelgen milletlerning biri. Heqiqeten her qandaq qozghilang kötürgen qehrimanlar netijilergimu yetken. Lékin yene shu düshmen teripidin ézilip, qehrimanlar öltürülüp, wetinimizni düshmenler bésiwalghan. Heqiqeten jangjunning rolini oynash qiyin boldi. Bu oyunda jangjün(général) shu zamandiki manju impératorluqidiki selbiy shexstur. Jangjünning xelqni ézish, qiynash, depsende uslubliri bek köp bolghan. Xelqimizni bir-birige qarshi qoyup, aridiki satqunlarni tépip, ézip kelgen. Bizning wetenning teqdiri ta bügünki kün'giche shu düshmenlerning qolida.”

“Nuzugum” diramisida gülmet bowayning rolini oynighan qazaqistanning medeniyet erbabi gheyret toxtibaqiyéf ependi ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi:

“‛nuzugum‚ diramisi Uyghur xelqining qehriman qizi nuzugum, uning chidamliq, qeyserlik, düshmen aldida tiz pükmeslikke oxshash xisletliri heqqide yézilghan eser. Biz bu diramini teyyarlighanda bezide kéche-kündüz dem almay ishliduq, tirishtuq. Shuning netijisi bolush kérek, bu qétimmu eserni sehnige élip chiqqanda tamashibin yaxshi qarshi aldi, dep oylaymen. Chünki uni qoyush jeryanida pat-patla tamashibinning alqishlirigha sazawer bolup turduq. Ikkinchidin, zalmu ademge liq toldi. Bu démek xelqimizning nuzugumdek tarixiy shexsimizge bolghan chong hörmiti, uni séghin'ghanning bir belgisidur. Eser qehrimanlirining rollirini oynighan artislarmu öz aldigha qoyulghan wezipilirining höddisidin utuqluq chiqti déyishke bolidu. Bolupmu yashlirimizning talantini alahide tekitlep ötküm kélidu. Sehnimu orunluq, yeni shu dewrge layiq yasalghan. Artislarning kiyim-kéchigimu shu dewrning shara'itigha layiq tikilgen. Yoshurushning hajiti yoqki, buninggha köp küch, köp waqit ketti, elwette.”

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan abay namidiki qazaq pédagogika uniwérsitétining oqutquchisi, filologiye penlirining kandidat doktori sha'irem baratowa xanim qazaqistan Uyghur sen'itide we edebiyatida nuzugum obrazining alahide orun tutidighanliqini bildürüp, mundaq dédi: “Tunji qétim nuzugum obrazi bizning ataqliq kompozitorimiz quddus ghojamyarofning 1956-yili ijat qilghan ‛nuzugum‚ opérasida peyda boldi. U waqitta opéra qazaqistanning aldinqi qatarliq sen'et yurtlirining biri hésablan'ghan abay namidiki akadémiyelik opéra we balét tiyatiri sehniside mezkur tiyatir artislirining orunlishida qoyulghanidi. Buningdin tashqiri quddus ghojamyarofning ‛sadir palwan‚, ‛chin tömür‚ ge oxshash Uyghur tarixiy shexslirige béghishlan'ghan opéralirinimu meydan'gha élip kelgen. Nuzugumning obrazi 1991-yili tonulghan özbék rézhissori abrar qasimof ishlep chiqqan ‛nuzugum‚ filimidimu özining yarqin ipadisini tapti. Shu waqitta uning rolini Uyghur artisi sumbat ghéniyarowa oynighan.”

Sha'irem baratowa yene mundaq dédi: “Bir esirlik tarixi bar qazaqistandiki Uyghur edebiyatigha kélidighan bolsaq, yazghuchilirimiz öz waqtida köpligen tarixiy shexslirimizning yarqin obrazlirini yaritip ketkenidi. Shularning biri ataqliq yazghuchimiz turghan toxtemofning ismi peqet élimizdila emes, belki chet ellerdimu yaxshi tonush bolghan. Uning ‛nuzugum‚ romani edebiyatimizda tarixiy romanchiliq sahesining tereqqiyatigha qoshulghan chong töhpe. U ürümchide ereb yéziqidimu yoruq körgen. Bu roman asasida ötken yili Uyghur tiyatiri sehniside ‛nuzugum‚ dirama esiri öz tamashibinliri bilen tonushti. Yéqinda bolsa, shu eser tiyatirimizning u 90-mewsumini tamamlidi. Xelqimizning qehriman qizi toghriliq, mesilen, hézim iskenderof özining shu namliq dastanini yazghan. Bashqimu köpligen sha'irlar öz eserliride uning obrazigha muraji'et qilghan. Turghan toxtemofning hayati we ijadiyiti, shu jümlidin mezkur romani ma'arip Uyghur tilida yürgüzülidighan mekteplerde mexsus oqutulidu.”

Igilishimizche, ötken yili séntebir éyida Uyghur tiyatirining nöwettiki yéngi, yeni 90-yilliq pa'aliyiti tiyatir rézhissor hem diramatorg ekrem exmetofning “Mehmud qeshqiri” namliq tarixiy diramisi bilen bashlan'ghanidi. Bu yil Uyghur tiyatiri özining qurulghanliqining 90 yilliqini qutluqlash munasiwiti bilen chong féstiwal ötküzdi. Shuningdin kéyin “Nuzugum” diramisini oynash bilen 90-mewsumini, yeni 90-yilliq sen'et pa'aliyetlirini axirlashturdi. Uyghur tiyatiri 1934-yili qurulghan yili uning sen'et hayatining birinchi yili, yeni birinchi mewsumi bolghan bolsa hazirghiche 90 yilliq sen'et hayatini bashtin kechürdi. Tiyatir her yili özining bir yil ichide oynaydighan dirama we bashqa programmilirini békitidighan bolup, 90-yilliqida “Mehmud qeshqiri”, “Nuzugum” we bashqa bir qatar dramilarni oynidi shuningdek 90-yilliq dirama pa'aliyitini “Nuzugum” diramisi bilen axirlashturup, bu yil axiridin étibaren 91-yilliq dirama pa'aliyetlirini bashlaydu.