Олси язеҗи : хитайниң “кәспий тәрбийәләш мәркизи” дозахниң нәқ өзи икән

 

Мухбир: һөрмәтлик доктор олси язеҗи әпәнди, сизниң зияритимизни қобул қилғанлиқиңизға көп рәһмәт!
Язеҗи: әрзимәйду.
Мухбир: мениң тунҗи соалим, сиз қачандин бери хитай коммунистик партийәсиниң һөкүмранлиқи астида яшайдиған уйғур мусулманлириниң паҗиәлик вәзийитидин хәвәр тапқан идиңиз?
Язеҗи: мән уйғурларниң әһвалини 1990-йиллирида малайсиядә оқуватқан вақтимда аңлиған. Растни десәм, маңа нисбәтән хитай һөкүмитиниң йиғивелиш лагерлири ясиғанлиқи вә уйғурларни бу җайларға қамап, зиянкәшлик қилғанлиқи тоғрисидики хәвәрләр бираз ишәнчсиздәк туюлди. Бу әһвал мениң бу мәсилиниң теги-тәктини билиш үчүн издинишимгә түрткә болди.
Мухбир: сиз йеқинда шинҗаң уйғур аптоном районидики йиғивелиш лагерлирини зиярәт қилип кәпсиз. Сизни хитай һөкүмити тәклип қилдиму яки сиз өз алдиңизға бардиңизму? сизниң бу қетимлиқ сәпириңизниң хираҗитини ким чиқарди? хитай һөкүмитиму яки өзиңизму?
Язеҗи: мени хитай һөкүмити тәклип қилди, сәпиримниң чиқимлириниму хитай һөкүмити чиқарди. Мән уларға мениң бир журналист вә тәтқиқатчи икәнликимни билдүрдүм. Мән илгири уйғурлар вә уйғурларға немә болуватқанлиқи тоғрисида хели көп нәрсиләрни аңлиған идим.
Мухбир: хитай һөкүмити йеқиндин бери нурғунлиған чәтәллик мухбирларни, болупму өзиниң мәйданини яқлайдиған дөләтләрдики мухбирларни тәклип қилип, уйғур диярини зиярәт қилдуруп кәлди. Хитай һөкүмити бу қетим немә үчүн сизни тәклип қилип бу лагерларни зиярәт қилдурди?
Язеҗи: мениң хитай хәлқ җумһурийити вә униң ташқи сиясити тоғрисида иҗабий көз қаришим бар иди. Мән бәзидә ғәрб әллири хитайға адил муамилә қилмайватиду, дәп ойлайттим. “йипәк йоли бойидики дөләтләрниң мәтбуат хадимлири йиғини” намлиқ бу программиға бәлким мушу сәвәбтин талланған болушум мумкин.
Мухбир: сиз видейолуқ бәргән гуваһлиқиңизда “хитайға яхши нийәт билән бардим, йәни американиң уйғур аптоном районидики лагерлар тоғрисидики тәшвиқатлириниң хаталиқини испатлаш үчүн бардим,” дәпсиз. Сиз растинила шу сәвәбтин бу лагерларни өз көзүм билән көрүп келәй дәп барғанму?
Язеҗи: мениң шинҗаңға бериш арзуюм бар иди, чүнки у йәрдә йүз бериватқан ишларни өз көзүм билән көрүп вә тәкшүрүп чиқишни ойлиған идим. Әмма мән у йәргә барғандин кейин ғәрбниң хитай тоғрисида бәргән хәвәрлириниң ялған хәвәр әмәсликини билип йәттим.
Хитай һөкүмити шинҗаңға, болупму үрүмчигә наһайити көп мәбләғ селиветипту. Шуңа биз у йәргә йетип барған дәсләпки күнләрдики тәсиратимиз бәкму яхши болди. Үрүмчи һәйвәтлик биналар билән толған заманиви вә йеңи бир шәһәр икән. Биз үрүмчиниң қияпитини көрүпла бу йәрдики ишлар яхши кетип барғандәк, ғәрбтә аңлиғанлиримиз раст әмәстәк туюлди.
Шундақ болсиму мән бир кәспий тарихчи болуш сүпитим билән һәр бир деталға инчикилик билән диққәт қилдим. Бизни йетәкләп маңған хитай чүшәндүргүчиләр бу земинниң мәңгү хитайға тәвә икәнликини, бу йәрдики мәдәнийәтму хитай мәдәнийитиниң бир парчиси санилидиғанлиқини қайта-қайта сөзләп өтти. Уларниң дейишичә, уйғур мусулманлар бу йәргә кейин көчүп кәлгән көчмәнләр икән. Ислам диниму бу йәргә сирттин киргән бир дин болуп, оттура әсирдә зораванлиқ вә террорлуқ билән тарқалған икән.
Улар бизни үрүмчи, ақсу вә қәшқәрдики музейларни зиярәт қилдурди. Бу музейлардиму хитай һөкүмәт тәрәпниң чүшәндүрүши бойичә тонуштуруш елип берилди. Униңда бу районниң тарихтин буян хитайға тәвә икәнлики, бу районниң әсли мәдәнийитиниң хитай сулалилириниң тарихи вә буддизм мәдәнийити билән зич бағланғанлиқи көрситилгән. Униңда йәнә бу райондики “аптономийә” һоқуқидин бәһримән болуватқан уйғур, қазақ, қирғиз, татар вә башқа хәлқләр “таҗавузчи” қилип көрситилгән.
Бизниң хитай һөкүмәт тәрәпниң бу чүшәндүрүшлиридин алған тәсиратимиз билән хитай һөкүмитиниң райондики сиясәтлири вә “ақ ташлиқ китаб” лирида дейиливатқан тәшвиқатлири билән охшаш болуп чиқти. Бу бир империял чүшәнчә болуп, униңда хитай хәлқи әң үстигә қоюлған иди, башқа хәлқләр болса хитайниң буддизм мәдәнийитигә вә хитайниң империял тарихиға бойсунидиған хәлқләр қилип көрситилгән иди.
Хитай һөкүмәт тәрәпниң бу чүшәндүрүшлири бизни қаттиқ һәйран қалдурди шундақла хитайниң қандақ бир дөләт икәнликиниму бизгә һес қилдурди. Бу райондики кәң көләмлик тутуп туруш орни, йәни силәр ғәрбтә “йиғивелиш лагери” дәп атайдиған, бизниң хитай достлиримиз “кәспий тәрбийәләш институтлири” дәп атаватқан йәрдә дозахниң нәқ өзини көрдуқ.
Мухбир: сизниңчә, булар “кәспий тәрбийиләш мәркәзлири” му? буларни немә дәп аташ керәк?
Мән бу орунларни немә дәп атиса мувапиқ болидиғанлиқини билмидим һәм азабландим. Мән буларни “йиғивелиш лагери” дәп атап, хитай достлиримизни рәнҗиткүм йоқ. Мән буларни кәң көләмлик “тутуп туруш мәркизи” дәп атаймән. Ғәрб таратқулири бу кәң көләмлик “тутуп туруш мәркәзлири” дә милйонлиған уйғурлар тутуп турулмақта дәватиду. Әмма хитай чүшәндүргүчиләр бизгә ғәрб таратқулири дәватқан бу санниң мубалиғә икәнликини көп қетим ейтти. Улар бизгә бу “мәркәз” ләрдә 500 миңғә йеқин уйғурниң барлиқини билдүрди. Улар бизгә йәнә бундақ “мәркәз” ләрдин 68 бар деди. Бу “мәркәз” ләр пәқәт шинҗаңдила қурулған икән. Бу “мәркәз” ләргә әвәтилгәнләр хитай әмәс, улар хоңкоң, макав яки бейҗиңдин кәлгәнләр әмәс. Улар пәқәтла мусулман уйғурлардур. Бизниң бу қетимлиқ зияритимиздин алған тәсиратимиз – шинҗаң һөкүмити уйғур мусулманлирини нишанлиқ таллап, уларға җазалаш сиясити йүргүзмәктә.
Биз зиярәт қилған тунҗи зор көләмлик “тутуп туруш мәркизи” онсу наһийәлик “кәспий тәрбийәләш мәктипи” дур. Бу мәктәп ақсу шәһиридин 100-200 километир келидиған бир чөллүккә җайлашқан болуп, униң әтрапида һечнемә йоқ. Бу худди алкатраз түрмисигә охшайду. Биз у йәрдә пәқәтла өйлиридин гөрүгә елинип бу йәргә соланған 20 яш әтрапидики балиларни көрдуқ. Уларниң қамилишидики бирдин-бир сәвәб уларниң мусулман болғанлиқи икән.
Мухбир: сиз бу сәпәргә атлиништин бурун, йәни хитайға берип бу лагерларни көрүштин бурун, бу йәрдә немиләрни көримән дәп ойлиған идиңиз? бу лагерларға қандақ адәмләр қамалған дәп тәсәввур қилған идиңиз?
Язеҗи: мән үрүмчидики вақтимда, йәни бу лагерларға берип өз көзүм билән көрүштин бурун униң ичидә җенини пида қилидиған бомба партлатқучи, террорист, адәм, қатил вә шуниңға охшаш башқа җинайәтчиләрни көримән дәп хиял қилған идим. Әмма биз бу лагерға кирип көргәндин кейин бу йәрдә пәқәтла бигунаһ адәмләрниң қамалғанлиқини һес қилдуқ. Уларниң бирдин бир җинайити пәқәт мусулман вә уйғур болуп қалғанлиқи икән.
Хитай достлиримизниң бизгә көрсәтмәкчи болғини түрмә яки кәң көләмлик тутуп туруш мәркәзлири болмастин, бәлки уйғур балилар кәспий дәрс алидиған, нахша-уссул яңрап һәммә хушаллиққа чөмгән бир кәспий тәрбийиләш мәктипидур. Шуңа улар бизни бу йәргә башлап кәлгинидә бу йәргә қамалған балилар өзлири тәйярлиған нахша-уссуллирини бизгә көрсәтти. Мән хитай достлиримизға өзүмниң бу йәргә оюн-тамаша көргили кәлмигәнликимни, бәлки бу йәрдә немә ишларниң болуватқанлиқини, бу адәмләрниң кимликини, уларниң немә җинайәт өткүзгәнликини вә немә сәвәбтин тутуп турулуватқанлиқини тәкшүрүп билмәкчи икәнликимни дедим. Хитай достлиримиз мәндин бәкла хапа болди. Улар мениң башқиларни ихтияримчә зиярәт қилишимға йол қоймиди. Улар маңа “сән уларни зиярәт қилсаң болмайду, чүнки улар васкетбол яки башқа оюнларни ойнаватиду,” деди. Улар һәр вақит сәгәк турди, һәтта соаллиримиздин чөчүпла турди. Улар бизниң пүтүн зияритимиз җәрянида башқиларни, һәтта кочида учриған кишиләрниму зиярәт қилишимизға йол қоймиди.
Мән арилиқта ишики очуқ бир ятақни көрдүм. Мән униң ичидики әһвални билип беқиш үчүн янфонумни елип кирдим. Бу ятақ 20 квадрат метирдәк келидикән, ятақта 10 кариват бар икән. Униң ичидә бирла һаҗәтхана бар икән, ичидә тәрәт қилидиған йери тосулмиған иккила орун бар икән. Бу һәқиқий түрминиң бир камириға охшайдикән.
Мән пурсәттин пайдилинип бир хитай оқутқучидин бу адәмләрниң немә сәвәбтин бу йәрдә тутуп турулуватқанлиқини, уларниң немә җинайәт өткүзгәнликини соридим. У маңа бу бир “кәспий тәрбийәләш мәктипи” дәпла җаваб қайтурди. Мән униңдин “улар бу йәрдин айрилип өйигә кетимән десә қандақ болиду,” дәп соридим. У “яқ, улар қайтишқа болмайду” дәп җаваб бәрди. Униң җаваби бизгә өзиниң ирадисигә қарши елип келингән бу балиларниң турған җайиниң әмәлийәттә түрмә икәнликини испатлап бәрди.
Униңдин кейин мән уйғурларға салам бәрдим. Йәни мән уларға “әссаламуәләйкум әләйкум!” дедим. Уларниң һәммиси мусулман. Уларниң исимлириму қудрәт, айшәм, мәһмут дегәндәк мусулманчә исимлар икән. Әмма улар маңа мусулманчә салам қайтурмай, бәлки хитайчә “ни хав!” дегән сөз билән җаваб қайтурди.
Мухбир: сизниңчә, улар немә үчүн бундақ саламлишиду?
Язеҗи: бизниң бу кәң көләмлик тутуп туруш мәркизидә чүшәнгинимиз шуки, бу йәргә елип келингәнләрниң уйғур тилида сөзлиши пүтүнләй чәкләнгән. Уларниң һәр вақит хитай тилида сөзләшкә мәҗбурланған. Улар йәнә өзиниң диний етиқадидин ваз кечишкә мәҗбурланған.
Мән улар билән болған сөһбитимдә: “силәр мусулманму?” дәп соридим. Улар “яқ” дәп җаваб бәрди. Уларниң һәммиси “яқ” деди. Мән улардин: “силәр динға ишинәмсиләр?” дәп соридим. Уларниң һәммиси “яқ” деди. Андин улар маңа: “биз динға ишәнмәймиз, биз илим-пән билән коммунистик партийәгә ишинимиз,” деди. Улар бу мәркәзләргә келиштин бурун мусулман иди. Улардин бири кочида салат оқуғанлиқи үчүн бу йәргә елип келингән икән. Йәнә бир қиз бир оғул бала билән муһәббәтлишип никаһ оқутқанлиқи үчүн бу йәргә елип келингән икән. Мана уларниң җинайити пәқәтла намаз оқуғанлиқи яки өйлиниш үчүн никаһ оқутқанлиқи икән. Йәнә бир қиз “қуран” оқушни өгәнгәнлики үчүнла бу йәргә соланған икән. Йәнә бир қиз намаз оқуғанлиқи, яғлиқ чәгкәнлики вә анисиға “биргә намаз оқуйли” дегәнлики үчүнла бу йәргә елип келингән икән.
Биз бу йәрдә тутуп турулуватқанларниң “җинайәт” лирини аңлиғандин кейин мән бу балиларниң “җинайәтчи” яки “террорчи” әмәсликини билдим. Чүнки динға ишиниш, худаға ибадәт қилиш ғәрб әллиридә яшайдиған бизләр үчүн әң аддий кишилик һоқуқтур. Шуңа биз ақсудики йиғивелиш лагери яки кәң көләмлик тутуп туруш мәркизидики бу балиларни зиярәт қилиш арқилиқ уларниң бирдин-бир “җинайити” ниң пәқәтла уларниң мусулман болғанлиқи вә уйғурлуқ кимлики икәнликини чүшәндуқ.
Мухбир: сизниңчә, хитай һөкүмити немә үчүн уйғурларға бундақ муамилә қилиду?
Язеҗи: мән билән сөзләшкән хитай чүшәндүргүчиләрдин бири бир җәһәттин хитай һөкүмитиниң уйғурларға 1970 ‏- йиллиридин башлапла мушундақ бир сиясәт йүргүзмигәнликидин пушайман қилидиғанлиқини билдүрди. Уларниң мәқсити уйғурларни тамамән ассимилятсийә қилиштин ибарәт икән. Улар ассимилатсийәни бир қанчә хил усул билән елип бериветипту. Биринчидин, “бир бәлвағ бир йол” қурулуши арқилиқ хитай ишчилири вә көчмәнлирини шинҗаңға түркүмләп елип келиветипту. Иккинчидин, хитай һөкүмити “иқтисадий ярдәм” дегән намда уйғурларни тарқақлаштуруп хитайлар билән арилишип яшашқа мәҗбур қиливетипту. Үчинчиси, кәң көләмлик тутқун вә қамаш арқилиқ уйғурларни контрол қиливетипту. Мениңчә, бир милйон дегән сан мубалиғә әмәс, әмма хитай достлиримиз бизгә йерим милйон деди.
Мухбир: доктор язеҗи, сиз дуняниң һәр қандақ бир йеридә уйғурларға охшаш өзиниң диний етиқади вә миллий кимлики сәвәблик милйонлап түрмидә йетиватқан башқа бир хәлқни биләмсиз?
Язеҗи: яқ, билмәймән. Мән шуниң үчүнму қаттиқ һәйран қалдим. Мундақчә ейтқанда, бизниң зияритимиз хитай достлиримиз билән бир йерилиш нуқтисиға келип қалди. Растни десәм, мән хитайға ғәрбниң бу мәсилә үстидики қарашлири вә чүшәндүрүшлирини пачақлап ташлаш керәк дегән нийәттә барған идим. Әмма мениң у йәрдә көргәнлирим бәкла қорқунчлуқ бир реяллиқтур. Мән хитай достлиримизниң мәндин қаттиқ рәнҗигәнликини билимән. Уларниң бәзилири һәтта мәндин “сән ким?” дәп сориди. Улар бәлким мени бир җасусмикин дәп ойлап қалған болуши мумкин.
Мухбир: улар сизгә яки сиз билән бир сәпәрдә болған мухбир достлириңизға тәһдит салдиму?
Язеҗи: сәпиримизниң әң ахирқи күнлири, йәни қәшқәрдә болған вақтимизда бизгә йол бойи бир хитай компартийә секретари һәмраһ болди. Әгәр хаталашмисам, униң исми ли әпәнди. У бизгә аптобустики вақтимизда тәһдит арилаш гәп қилди. У: “мән силәрниң бу йәрдә қилған зияритиңлар җәрянида көргән бәзи нәрсиләрни анчә яқтуруп кәтмигиниңларни билимән. Биз силәрниң биз тоғрисида яман хәвәр йезишиңларни халимаймиз вә қобул қилмаймиз,” деди.
Мухбир: у силәргә өз көзүңлар билән көргән нәрсиләрни йошурисиләр, һәқиқәтни демәйсиләр дәп тәһдит салдиму?
Язеҗи: шундақ, улар бизниң мухбир достлиримизға қарита терә тарақшитти. Буниң билән мухбирларму: “болиду, биз бу тоғрисида һечнемә демәймиз,” деди.
Мухбир: сизниңчә, хитай һөкүмити уйғурларни ассимилятсийә қилип йоқитиши мумкинму?
Язеҗи: мән бизниң хитай достлиримизға уларниң қиливатқан ишлириниң хата икәнликини дедим. Мән уларға тарихни өгинишни тәвсийә қилдим. Мән уларниң сәмигә сабиқ югославийәни салдим, йәни слободан милошевичниң боснийәлик вә косоволуқларға немиләрни қилғанлиқини әскәрттим. Уларға сербийәниң мустәмликә сиясити вә башқа милләтләрни сербләштүрүш сияситиниң югославийәдә мәғлуп болғанлиқи, буниң югославийәниң парчилинишиға сәвәб болғанлиқини тәкитлидим. Мән хитай достларни бу тарихни яхши өгинишни тәвсийә қилдим. Мән уларға “силәрниң қиливатқиниңлар пәқәтла хитай империялизимидур,” диедим.
Һалбуки, мән уларниң уйғурларға қиливатқан бу ишилири тоғрисида наразилиқ билдүрсәм, улар мениң пикримни қобул қилмиди. Уларниң қаришичә, бу йәрдики уйғурлар хитайчә өгинип, 2-3 йилда лагердин чиққандин кейин пүтүнләй хитайға айлинармиш вә хизмәткә еришәрмиш, бу уларниң уйғурларға қиливатқан яхшилиқимиш. Улар: “биз уйғурларни һәқсиз маарип билән тәминләватимиз” дәп қарайдикән.