1989-Йилидики “4-июн тийәнәнмин оқуғучилар һәркити” вә өркәш дөләт
2021.06.04

1989-Йили хитай коммунист һөкүмити тәрипидин қанлиқ рәвиштә бастурулған “4-июн тийәнәнмин оқуғучилар һәркити” гә бу йил 32 йил болди.
Әйни вақитта бейҗиңда қозғалған оқуғучиларниң демократийәни тәләп қилиш һәркити хитай һөкүмити дөләт ичидә мавзедоң дәвридики 10 йилға созулған сиясий күрәшләргә вә ташқий сияситидики бекинмичиликкә хатимә бәргән, сиясий атмосфера бир мәһәл бошиған, иқтисадий җәһәттә ислаһат вә ечиветиш тәдбирлири йолға қоюлған бир мәзгилдә йүз бәргән иди.
Мәзкур һәрикәткә 32 йил болған болсиму, әмма униң уйғур миллитидин болған йетәкчиси өркәш дөләтниң “4-июн тийәнәнмин оқуғучилар һәркити” дә ойниған башламчилиқ роли һелиһәм унтулуп кәткини йоқ. Униң әйни чағда оқуғучиларға вакалитән хитай баш министери ли пиң билән болған сөһбәттики җасарити һәр йили өткүзүлидиған “4-июн тийәнәнмин оқуғучилар һәркити” ни хатирләш паалийәтлиридә тилға елинидиған муһим мәзмунлиридин бири болуп кәлмәктә.
29-Май күни ню-йорктики “минҗиң” хәвәрләр торида, 1989-йилидики хитай оқуғучилар һәркитиниң башламчилиридин бири болған зең шүгуаң билән мәзкур һәрикәтниң даһиси өркәш дөләтниң риясәтчиликидә “89-йили мән баштин кәчүргән демократийә һәркити” намида икки йерим саәт давамлашқан сөһбәтниң тәпсилати елан қилинған.
Мәзкур сөһбәт әйни вақитта оқуғучилар һәрикитиниң немә сәвәбтин башланғанлиқи вә бейҗиң педагогика университетиниң шу чағдики 21 яшлиқ оқуғучиси өркәш дөләтниң қандақ шараитта шу қетимқи һәркәтниң даһийсиға айланғанлиқи, өркәш дөләтниң мәзкур һәркәттики башламчилиқ роли һәққидики мәзмунлар бойичә давамлашқан.
Өркәш дөләт бу һәқтә тохталғинида, 1989-йили 15-април күни ху явбаңниң өлгәнлик хәвири тарқалғанлиқини, 17-април кечиси өткүзүлгән оқуғучилар йиғилишида хитай һөкүмитиниң җазалишидин қорқуп, нурғунлиған оқуғучилар ашкара сәһнигә чиқип өз наразилиқини ипадиләшкә җүрәт қилалмиғанлиқини тәкитләп өткән. У өзиниң шу вақитта мәйданға орнитилған қатму-қат син камералири вә пуқрачә кийингән сақчиларниң қоршави ичидә бейҗиң педагогика университети оқуғучилириға вакалитән тунҗи қетим “өркәш дөләт” дегән исми билән ашкара һалда сәһнигә чиқип, оқуғучиларниң демократийә тәлипини оттуриға қойғанлиқини әслимә қилған.
Андин кичикидин миллий кәмситишни һес қилип чоң болған өзиниң шу қетимқи оқуғучиларниң демократийә тәләп қилиш һәркити мәзгилидә һәқиқий мәнидики демократийә вә баравәрлик кәйпиятини һис қилғанлиқини, буниң әйни чағда өзигә зор илһам болғанлиқини билдүргән.
Өркәш дөләт мундақ дегән: “мән бейҗиңда туғулуп чоң болған бир уйғур әвладимән. Растни ейтқанда, мән чоң болған хитайда хитайларниң башқиларни кәмситиш иллити интайин еғир иди. Улар адәттә яман ғәрәз билән башқиларни кәмситкәнликини етирап қилмайду. Әмма уларниң ағзидин бу хил кәмситиш ғәризидики сөзләр даим чиқип туриду. Улар ағзида биз уйғурларға нисбәтән шундақ достанә икәнликини ипадиләп турсиму, әмма милләтчилик темисида сөз болғинида, аримиздики достлуқ кәйпияти өзгирәтти, аримизда бир сизиқ пәйда болатти. Шуңа мән кичикимдинла бу хил өткүр миллий кәмситишни һес қилип чоң болдум. Әмма оқуғучиларниң демократийә тәләп қилиш мәзгилидә бу хил миллий кәмситиш кәйпияти пүтүнләй йоқалди дисәмму болиду. Биз мәйданда бир биримизгә шу қәдәр йеқин турдуқ. Улар мени ‛кәйши‚ дәпла атайти. Улар өркәшниң уйғур икәнликини тилға алмайти.”
У сөзини давамлаштуруп йәнә мундақ дегән: “мән шуни һис қилалайтимки, әйни чағда уларниң нәзәридә мән пәқәт ‛өркәш‚ исимлик бир шәхс идим, халас. Уларниң нәзәридә мениң сөз-һәркитим, мениң ипадилигән мәйданим, мениң тәшәббуслирим муһим иди. Мениң миллитимниң уйғур болуши улар үчүн муһим әмәс, йәни иккинчи бир мәсилә иди.”
Дуня уйғур қурултийиниң хитай ишлири мудири илшат һәсән әпәнди зияритимизни қобул қилип, 1989-йили йүз бәргән “4-июн тийәнәнмин оқуғучилар һәркити” вә бу һәркәттә оқуғучиларниң даһийсиға айланған өркәш дөләтниң мәзкур һәркәттики ролиға юқури баһа бәрди.
Илшат һәсән әпәнди аввал өркәш дөләтниң әйни чағда хитай һөкүмитиниң баш министери болған ли пиң билән болған сөһбәттики җасарити һәққидә тохталди.
Елшат һәсән ббейҗиңдики бир уйғур зиялийси аилисидә хитайниң уйғурларға қаратқан миллий кәмситиш сияситини ениқ һес қилип чоң болған өркәш дөләттә бундақ бир җасарәтниң йетилиши, униң томурида еқиватқан уйғур қени билән мунасивәтлик, дәп тәкитлиди.
Елшат һәсән әпәнди йәнә 1989-йилидики хитай оқуғучилар һәркитиниң хитай бүгүнки заман тарихида бир чоң силкиниш пәйда қилғанлиқини, әмма бу һәрикәт йүз берип аридин 32 йил өткән бүгүнки күндә, хитай компартийәсиниң милләтчилик тәшвиқатиниң тәсиригә еғир дәриҗидә учриған йеңи әвлат хитайлар арисида баравәрлик, демократийә чоқанлириниң орнини хитайларниң күчийип дуняға хоҗа болушинила көзләйдиған хитай шавунизим идийәсиниң алғанлиқини әскәртип өтти.
Униң қаришичә, хитайларда барғанчә күчийиватқан бу хил хитай милләтчилики хаһиши, хитайда демократийәниң әмәлгә ешишиға, хитайдики уйғур, тибәт, моңғул қатарлиқ өз әркинлики үчүн күрәш қиливатқан милләтләрниң өз тәқдирини өзи бәлгилишигә еғир тосалғу болидикән. Буниңға пүтүн дуня җиддий муамилә қилиши керәк икән.