Örkesh dölet: “Xitay hökümiti Uyghurlarni musteqilliqqa mejburlimaqta!”

Uyghurlar diyaridiki siyasiy basturush we ijtima'iy paji'eler gherb dunyasida tedrijiy halda “Qirghinchiliq” dep bilinishke bashlighan bolsimu, emma yene nurghun kishilerning xitay hökümiti éghzidin chüshürmey kéliwatqan “Uyghurlarning qalaqliqi we térrorluqqa hérismenliki” heqqidiki teshwiqatlargha azdur-köptur ishinip kéliwatqanliqi melum. Uyghurlarning bu jehettiki ehwaligha we xiyaligha yéqindin qarap chiqish üchün BBC agéntliqining milyonlap tamashibinliri bolghan “Qiyin söhbetler” programmisi yéqinda 1989-yilidiki tyen'enmén oqughuchilar herikitining rehberlirining biri, muhajirettiki Uyghur pa'aliyetchisi örkesh döletni muhakimige teklip qildi. (Qisqa awaz)

Muhakimide aldi bilen riyasetchi stiwén sekér Uyghurlar diyarida nöwette némilerning boluwatqanliqi heqqide qisqiche chüshenche bérip ötti. Bolupmu xitay hökümitining xelq'arada barghanséri yuqiri pellige chiqiwatqan Uyghurlarni qollash chuqanliri aldida özlirining bu jehettiki tedbir we siyasetlirini özgertishige da'ir qandaq yüzlinishning otturigha chiqishi heqqide söz bolghanda örkesh dölet özining hazirche buningda tüplük birer özgirishni körmigenlikini eskertti. (Awaz, qisqa örkesh) bolupmu Uyghurlar bilen qandashliq we medeniyet ortaqliqi bolghan türkiyening xitay hökümitini eyiblishi arqisida lagérlardiki Uyghurlardin türkiyede uruq-tughqanliri bolghan bir qisim kishilerning qoyup bérilgenlikini, xitayning mushu arqiliq türkiye hökümitining éghzini tuwaqlashqa urunuwatqanliqini sözlep kélip, lagérlargha qamalghan milyonlighan Uyghurgha sélishturghanda qoyup bérilgen bu Uyghurlar sanining “Özgirish peyda boldi” dégüdek derijide emeslikini alahide eskertti.

Riyasetchi stiwén söhbette örkeshning 1989-yili béyjingdiki xitay oqughuchilarning qanliq basturuwétilgen démokratiye herikitige rehberlik qilghan ehwalni eslep ötkech “Hazir sizning Uyghurluq kimlikingizning wezni xitay kimlikingizdinmu salmaqliqraq körünidu. Shundaqmu?” dep soridi. . Örkesh buninggha qarita özining tughulghanda Uyghur kimlikide tughulghanliqini, ata-anisiningmu Uyghur ikenlikini, shunga özining azghine Uyghurlar olturaqlashqan béyjingda chong bolush jeryanida herqachan a'ilide Uyghurche sözlishishtek en'enini dawam qilip kelgenlikini sözlep kélip, del mushu halning özide hökümran orundiki xitay kimlikige oxshimaydighan özgiche xaraktérdiki Uyghur kimlikini yétildürüp chiqqanliqini, shu sewebtin özi béyjingda “Xitay oqughuchilar herikitining dahiysi” dep qariliwatqan mezgildimu özining héchqachan özige xas Uyghur kimlikini untup qalmighanliqini sözlep ötti. Örkeshning bildürüshiche, u ilgiri xitayning hemmila yéride uchratqan hemde hemmila Uyghurgha uchraydighan “Uyghur kimliki” ni kemsitish xahishi u béyjingdiki xitay oqughuchilar herikitige rehberlik qilghan 50 künde biraqla ghayib bolghan.

Riyasetchi otturigha qoyghan yene bir mesile, xitay hökümitining özgiche pikirdiki barliq zatlargha “Üch xil küchler” dégen qalpaqni kiydürüwatqanliqi, Uyghurlar diyaridiki basturushlarni bolsa “Biz mushu xil eng zor tehditke aylinip qalghan ‛üch xil küchler‚ge qarshi turuwatimiz” dep teshwiq qiliwatqanliqi hemde bashqa jaylardiki xitaylarning bu mesilide xitay hökümitini qollishi boldi.

Örkesh dölet bu mesile heqqide öz qarashlirini bayan qilip, mislisiz kimlik krizisigha duch kéliwatqan Uyghurlarning öz kimlikini saqlap qélish üchün musteqil bolushtin bashqa héchqandaq tallishi qalmighanliqini, xitay hökümiti teshwiq qiliwatqan atalmish “Uyghurlarning bölgünchilik xahishi” ning emeliyette xitay hökümitining ötken 70 yil mabeynidiki basturush herikitining we tengsiz mu'amilisining muqerrer netijisi ikenlikini, mongghul impériyesi we manchu impériyesi dewride ashu impériye pütünlükide tosqunsiz mewjut bolghan Uyghur kimlikining xitay kompartiyesi dewrige kelgende öchürülüsh xewpige duch kelgenlikini, bu xil mejburiy yoqilish girdabigha qistalghan Uyghurlarning “Bölgünchi” bolushtin bashqa charisining qalmighanliqini qisqiche sözlep ötti.

Shuningdin kéyin xelq'aragha Uyghurlar diyaridiki lagérlar heqqide köpligen maddiy ispatlarning ashkara bolushi hemde xelq'ara jem'iyetning bu mesilige bolghan inkasi heqqide söz bolghanda örkesh dölet eyni waqitta ittipaqdashlar armiyesi bérlinni ishghal qilghandin kéyin andin milyonlighan yehudiylarning qirghin qilinip bolghanliqini bayqighanliqidin söz bashlap, gherb hökümetlirining, gherb axbaratlirining, jümlidin BBC agéntliqining Uyghurlar duch kéliwatqan paji'elerni dunya jama'itige bildürüsh üchün körsetken tirishchanliqigha hemde exlaqiy mejburiyetlirini ada qilishigha öz minnetdarliqini bildürdi. Shuning bilen birge yene ularning “Maddiy ispatlar yéterlik emes” dégen qarash tüpeylidin bu jehettiki köpligen ehwallarni axbarat yüzige chiqarmighanliqini, pütün dunya meripetke we medeniyetke yüzliniwatqan 21-esirde milyonlighan kishini lagérgha qamashning otturigha chiqiwatqanliqini eslitish arqiliq özining stiwén tekitligen “Yehudiylar zor qirghinchiliqi” ni Uyghurlar duch kéliwatqan qirghinchiliqqa sélishturush “Bekla ashuruwetkenlik” dégen qarashqa qoshulmaydighanliqini bildürdi. Örkesh dölet bu heqtiki qarishini ipadilep “Mushundaq éghir basturush we zulumgha uchrawatqan bir xelq hazirqi weziyette yene buningdin bashqa qandaq ispatlar bilen temin ételeydu?” dep so'al qoydi.

Söhbette alahide tekitlen'gen yene bir nuqta gherb dunyasining xitay bilen bolghan iqtisadiy we soda alaqisi boldi. Örkesh dölet ötken ottuz yilda gherb dunyasining xitay bilen soda alaqiside bolush jeryanida sodidin bashqa nersige köngül bölmigenlikini, bu xil weziyettiki özgirishning peqet donald tramp hakimiyet béshigha chiqqandin kéyin barliqqa kelgenlikini, chünki donald tramp soda sahesidin chiqqan dunyawi rehber bolush süpitide xitay bilen noqul soda alaqiside bolushning emeliyette amérika üchün héchqandaq menpe'et élip kelmeydighanliqini tonup yetkenlikini, shunga dunyaning hélihem bolsimu uyqusini échip bu “Soda munasiwiti” heqqide qayta oylinip körüshi lazimliqini körsitip ötti.

Söhbetning axirida xitayning teywen we xongkongdiki siyasiy weziyetke peyda qiliwatqan bésimliri hemde bu heqtiki türlük inkaslar muhakime qilindi.

Melum bolushiche, “Qiyin söhbetler” programmisi özining muhakime ishtirakchiliri kütmigen qiyin so'allarni we sherhlesh asan'gha chüshmeydighan keskin témilarni asas qilishtek alahidiliki bilen gherb dunyasida zor shöhretke ige iken. Ilgirimu bu söhbet programmisi Uyghurlar mesilisi boyiche birnechche qétim mexsus muhakime uyushturghan idi.