Örkesh dölet: “Xitay hökümiti Uyghurlarni boysunduralmighanliqi üchün irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatidu”

Teywen parlaménti qarmiqidiki “Kishilik hoquqni ilgiri sürüsh komitéti” ning bash katipi örkesh dölet ependi xudson institutning aliy mutexessisi shundaqla amérika diniy erkinlik komitétining mu'awin re'isi nuriy türkel ependining so'allirigha jawab berdi. 2021-Yili 1-öktebir.

Teywen parlaménti qarmiqidiki “Kishilik hoquqni ilgiri sürüsh komitéti” ning bash katipi örkesh dölet ependi amérikadiki nopuzluq istratégiye tetqiqat merkezliridin bolghan xudson institutida mezkur institutning aliy mutexessisi shundaqla amérika diniy erkinlik komitétining mu'awin re'isi nuriy türkel ependining so'allirigha jawab berdi.

Nuriy türkel aldi bilen yéqin dosti, tonulghan oqughuchilar herikiti lidiri we hazirqi teywen parlaménti kishilik hoquqni ilgiri sürüsh komitétining re'isi örkesh döletni kütüwalghanliqidin xushal bolghanliqini ipadilep uni qarshi aldi. Andin uningdin “Néme üchün dunya xitay kommunist partiyesining mahiyitini tonup yétishte néme üchün shunche kéchikti?” dep soridi.

Örkesh dölet buninggha mundaq jawab berdi: “1989-Yili xitay hökümiti tinchliqperwer oqughuchilar herikitini qanliq basturghandin kéyinla biz amérikigha xitay kompartiyesining mahiyitini échip bergen. Biraq amérika we bashqa gherb döletlirining bizge oxshash öktichilerning agahlandurushigha tutqan pozitisiyesi izchil halda ‛siler öktichi bolghanliqinglar üchün hökümetni tillaysiler, uning eskiliklirini köptürüwétisiler‚ dep qarash boldi. Ular pursetni shu chaghda ketküzüp qoydi. Dunya xitaygha izchil xata siyaset yürgüzüp keldi. Buning birinchisi, uni tereqqiy qildurup bay qilish arqiliq erkinleshtürüsh deydighan xata siyaset. Ikkinchisi, xitayda néme bolsa beribir bizge tesir qilmaydu, deydighan shexsiyetchi xata siyaset boldi”.

Örkesh dölet yene eskertip؛ “Dunya 21-esirde intayin qara niyet bir hakimiyet bilen yüzliship turuptu. Dunya eyni chaghda xitayni özgertidighan pursetni qoldin ketküzüp qoydi. Shunga ular hazir xitay kompartiyesige xongkongluqlargha, Uyghurlargha bundaq mu'amile qilmanglar, dése xitay hökümiti bizning silerning aghzinglargha qaraydighan waqtimiz alliqachan ötüp ketti, dewatidu. Dunya emdi xitay kompartiyesining qandaq rezil bir hakimiyetlikini chüshen'gen bolsimu, lékin bek kéchikip ketti, dep qaraymen” dep jawab berdi.

Örkesh dölet ependi dunyaning xitay kompartiyesini tizginleshte kéchikishidiki seweblerning yene birini chüshendürüp yene mundaq dédi: “2-Dunya urushidin kéyin amérika yétekchilikide shekillen'gen dunya tertipi we birleshken döletler teshkilati qatarliq organlar pütün diqqet merkizini 3-dunya urushining yüz bérishining aldini élishqa merkezleshtürdi. Netijide döletlerning chégrasigha hörmet qilish birinchi orun'gha qoyulup, u chégraning ichidiki hakimiyet meyli néme bolushidin qet'iynezer qobul qilish tekitlendi. Netijide igilik hoquqini kishilik hoquqtin üstün körüshtek aqiwet kélip chiqti. Mana bundaq weziyet derhal özgirishi kérek”.

Nuriy türkel yene: “Kishilik hoquq mesilisidiki meydanini ipadiligenliki üchün xitayning öch élishigha uchrighan shirketlerge sizche hökümetler qandaq yardem qilishi kérek, bundaq shirketlerni qollash we righbetlendürüsh üchün bir qanun chiqirishi kérekmu?” dep soridi.

Buninggha örkesh ependi mundaq jawab berdi: “Bu yerde qanun chiqirishtin awwal amérika hökümiti we uning bashchiliqidiki gherb hökümetliri öginishke tégishlik bir ish bar, u bolsimu xitay hökümiti bilen munazirileshmeslik. Mesilen, xitay hökümiti dawamliq tekrarlaydighan ‛biz bashqa döletlerning ichki ishlirimizgha arilishishigha yol qoymaymiz‚ deydighan gépi bar. Xitay mushundaq gep qilghanda amérika késip turup ‛yaq, biz buninggha arilishimiz, chünki uniwérsal hoquqqa chétilidighan mesililer hemmimizning ortaq menpe'etige bérip taqishidu, shunga bizning buninggha arilishish hoquqimiz bar‚, dep jawab qayturushi kérek. . . Shundila amérika xitaygha toghra siyaset qollinalaydu”.

Örkesh dölet ependi sözide yene xitay hökümitining kanadada qolgha chüshken méng wenju mesiliside qollan'ghan görüge éliwélish siyasitini tilgha élip turup؛ “Döletler xitay hökümiti yillardin béri uning yillardin béri qollinip kelgen görüge éliwélish déplomatiyesidin sawaq élip, bu hakimiyetning bir jinayet guruhi ikenlikini tonup yétishi we uning bilen mu'amile qilghandimu bir jinayi guruh bilen mu'amile qilghanliqini nezerde tutup turup siyaset qollinishi kérek” dédi.

Nuriy türkel ependi yene örkesh dölettin xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqi heqqide so'al sorap ؛ “Sizche xitay hökümiti néme üchün Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüshni tallidi, ular xelq'araning, amérikiliq siyasetchilerning buni irqiy qirghinchiliq dep ataydighanliqini we küchlük naraziliqqa uchraydighanliqini mölcherliyelmey qaldimu?” dep soridi.

Örkesh dölet buninggha jawab bérip: “Xitay buni heqiqeten mölcherliyelmey qaldimu? dunya Uyghurlargha yürgüzülüwatqan irqiy qirghinchiliqni anglighanda qattiq chöchüdi. Biraq bu némini özgertti? menche xitay hökümiti buni texmin qilalmidi emes, belki u buning jawabkarliqidin qutulup kétidighanliqini mölcherlep yetti. Shunga u irqiy qirghinchiliq qilishni tallidi” dédi.

Örkesh dölet ependi yene mundaq dédi: “Xitay hökümiti Uyghurlargha milliti, irqiy sewebidin yaki nurghun kishiler oylighandek musulman bolghanliqimiz üchün yaki tilimiz perqliq bolghanliqi üchün irqiy qirghinchiliq qilmaywatidu. Peqet we peqet mushu kün'giche Uyghurlar xitaygha teslim bolmighanliqi üchün qiliwatidu. Xitay hökümitining bashqilar bilen munasiwet qurushtiki birdin-bir usuli teslim qilishtin ibaret. Xitay öz réjimi astidiki 10 milyon Uyghurni boyun egdürelmidi. Mana shu sewebtin Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatidu. . . Dunya buninggha téxi tedbir qollanmidi, u dawam qiliwatidu. Buninggha Uyghur xelqi qanchilik berdashliq béreleydu? lagérdiki bir milyon Uyghurning aqiwiti néme bolidu?. . . Toghra, dunya irqiy qirghinchiliqni bilgende buningdin qattiq chöchüdi. Emma keskin bir tedbir élip xitaygha qaratqan siyasitini pütünley özgertkidek derijide chöchüdimu? men buninggha éniq bir nerse déyelmeymen. Biz buning jawabini aldimizdiki künlerde körimiz”

Örkesh dölet ependi sözide xitay hökümitining Uyghurlargha qaritiwatqan irqiy qirghinchiliqini uni tenqidlesh yaki anche-munche jaza tedbirliri bilen toxtatqili bolmaydighanliqini, buningda choqum amérika we gherb démokratik ellirining birdek keskin tedbir qollinishi kéreklikini bildürdi.

U axirida ؛ “Amérika we gherb döletliri xitay hökümitining bir bandit hakimiyiti ikenlikini éniq tonup yétishi we shu boyiche mu'amile qilishi kérek, xitaydiki öktichilerge, öktichi heriketlerge yardem qilishi kérek, démokratiyesini qoghdash üchün zor bedel tölewatqan teywen'ge adil mu'amile qilishi kérek” dédi. U yene eskertip, “Bügün'giche yürgüzülgen xata siyasetler xitay kompartiyesining küchlinip kétishini keltürüp chiqarghan bolsa, u halda amérikamu xatasini özgertish üchün bedel töleshtin qorqmasliqi kérek, amérika eger yönilishini özgertse gherb döletliri we yaponiye qatarliq döletlermu choqum uninggha egishidu”, dédi.

Siler yuqirida örkesh dölet ependining xudson institutidiki bir sa'etlik söhbet programmisining muhim mezmunliri bilen tonushtunglar.