Örkesh dölet: “Tyen'enmén meydanidiki oqughuchilarning jasaritini xatirileshke erziydu”

1989-Yili örkesh dölet béyjingdiki namayishchilar bilen.

 Bu yil 4-iyun, 1989-yildiki tyen'enmén meydanida oqughuchilarning démokratiyeni telep qilish namayishining xitay hakimiyiti teripidin tankilar bilen qanliq basturulghanliqining 34 yilliq xatire küni. Mezkur namayish xelq'arada “4-Iyun tyen'enmén oqughuchilar herikiti” dep atalghan.

1989-Yili béyjingda qozghalghan oqughuchilarning démokratiyeni telep qilish herikiti dölet ichide maw zédong dewridiki on nechche yillargha sozulghan siyasiy küreshlerge we tashqi siyasitidiki békinmichilikke xatime bérilgen, siyasiy atmosféra bir mehel boshighan mezgilge toghra kelgen. Emma démokratiye telep qilip tyen'enmén meydanigha yighilghan oqughuchilarning tinch namayishi yenila herbiy qoshunlar teripidin tankilar bilen qanliq basturulghan. Mezkur qanliq basturush shuningdin buyan her yili xelq'araliq kishilik hoquq teshkilatliri, siyasiy pa'aliyetchiler teripidin herxil shekilde xatirilinip kelgen.

Bu yil 4-iyun küni “Tyen'enmén qirghinchiliqi” (#TiananmenSquareMassacre) xeshtegi tiwéttirda ek köp hembehirlen'gen xeshteg bolghan. Xelq'araliq axbarat wasitiliride 1989-yili tyen'enmén meydanida élip bérilghan namayishqa da'ir tartilghan widiyo we resimler qaytidin küntertipke kelgen.

Uningdin bashqa 4-iyun küni amérika tashqi ishlar ministirliqi, amérika dölet mejlisi qarmiqidiki amérika-xitay istratégiyelik riqabet pewqul'adde komitéti qatarliq amérikaning dölet organliri, amérika tashqi ishlar ministiri antoniy bilinkén, pewqul'adde komitétning re'isi mayk gallagér (Mike Gallagher) , kéngesh palata ezasi marko rubiyo we amérika awam palatasining sabiq re'isi nensiy pélosi qatarliq dölet emeldarlirimu “Tyen'enmén qirghinchiliqi” xeshtegi bilen ijtima'iy taratqularda ayrim-ayrim halda “4-Iyun tyen'enmén oqughuchilar herikiti” ni xatirileydighan yazmilarni hembehirligen.

Facebook/Wuer Kaixi

 “Kommunizm qurbanliri xatire sariyi” , “B d t kishilik hoquqni közitish teshkilati” (UN Watch) gha oxshash kishilik hoquq teshkilatliri, eyni waqitta tyen'enménde oqughuchilargha bashlamchiliq qilghan örkesh döletke oxshash siyasiy pa'aliyetchiler ijtima'iy taratqularda “4-Iyun tyen'enmén oqughuchilar herikiti” ni xatiriligen.

Örkesh dölet ependi “4-Iyun tyen'enmén oqughuchilar herikiti” ning Uyghur rehbiri bolup, 1989-yili 5-ayning 18-küni namayishqa qatnashqan oqughuchilargha wekil bolup xitay xelq sariyida xitayning sabiq bash ministiri li péng bilen körüshken.

Örkesh dölet ependi “4-Iyun tyen'enmén oqughuchilar herikiti” ning 34-yilliqi munasiwiti bilen radiyomizgha söz qilip mundaq dédi: “Biz choqum bu künni xatirilishimiz kérek, chünki <qatil> téxiche sirtta, jazagha tartilmidi. Pütün dunya mushundaq bir wehshiy qanxor hakimiyetning jinayi jawabkarliqni sürüshte qilishta meghlup boldi. Bu kün peqet xatirilesh künila emes belki, biz ashu hayatini démokratiye üchün qurban qilghan yashlargha ular bergen qurbanliqini untup qalmighanliqimizni, ular tügitelmigen wezipini bizning dawamlashturuwatqanliqimizni ipadileydighan bir kün. Yene bir tereptin bu künni xatirilesh shuning üchün muhimki, biz bu arqiliq xelq'aragha, bolupmu téxiche xitaydek qanxor hakimiyet bilen yenila qol siqiship, héch ish bolmighandek sodisini dawam qiliwatqan gherbtiki démokratik döletlerge, ularning xitay siyasitini siyasiy we exlaqi jehettin qobul qilghili bolmaydighanliqini eskertishtur” .

Aldinqi hepte “4-Iyun tyen'enmén oqughuchilar herikiti” ni xatirilesh harpisida sabiq tyen'enmén oqughuchilar rehbiri 55 yashliq jow féngsu nyu-yorktiki kichik bir muzéyda tyen'enmén namayishidiki bayraq, xet we qan'gha boyalghan könglek qatarliq buyumlarni körgezme qilghan. U muxbirlargha söz qilip, özining kelgüside xitayning erkin, démokratik bolushigha ümidining barliqini bildürgen.

Xitayning yé qin kelgüside démokratik bolush éhtimalliqi heqqide örkesh ependi mundaq dédi: “Bu dunya xitay kompartiyesidek bundaq bir hakimiyetke uzun muddet sewr qilalmaydu. Belkim bir muddet aldinip qilishi mumkin, emma menggü exmeq boluwermeydu. Bu siyasiy analizdinmu bekrek küchlük ishinishtin bolidu, dep qaraymen. Men étiqadliq adem. Men u künning nahayiti yéqin bir kelgüside yétip kélidighanliqigha ishinimen” .

Amérikada turushluq weziyet analizchiliridin ilshat hesen ependi bu heqte radiyomizgha söz qilip, “4-Iyun tyen'enmén oqughuchilar herikiti” ni xatirilesh künining eyni waqittiki yashlarning démokratiyeni telep qilishtiki qehrimanliqni xatirilesh bilen bir waqitta Uyghur irqi qirghinchliqinimu küntertipke ekélishning bir pursiti ikenlikini tekitlidi.

Amérikadiki xitay weziyiti analizchiliridin xu péng ependi “4-Iyun tyen'enmén oqughuchilar herikiti” yüz bergendin künimizgiche bolghan 34 yildin buyan özining közetkenliri we analizlirini élxet arqiliq biz bilen ortaqlashti.

U xétide mundaq dep yazghan: “1989-Yildiki küchlük démokratiye herikitining meghlubiyiti bizning démokratiye herikitining özide eqilliq bolmasliqimiz bilenmu munasiwetlik, shundaqla u bizning istratégiyelik xataliqimiz bilenmu munasiwetlik. Meghlubiyitimizdin sawaq élishimiz kérek. Biz 4-iyundiki ziyankeshlikke uchrighuchilargha matem bildürüpla qalmay, yene 70 nechche yildin buyan j k p ning zulumi astida qaza qilghan sansizlighan bigunah janlargha matem tutimiz. Bizning arzu qilghinimiz bir partiye diktatora halitini pütünley axirlashturup, asasiy kishilik hoquqqa kapaletlik qilish, erkinlik we démokratiyeni ishqa ashurush. Bügünki künde, dunya ghayet zor krizisqa pétip qaldi, xitay kompartiyesining zomigerlikige qarshi turush kürishi téximu qiyinlashti, emma dunya xitaygha qarita téximu segekleshti.< 4-Iyun>ning 34 yilliqini xatirilesh munasiwiti bilen, biz dawamliq erkinlik we démokratiye bayriqini égiz kötürüp, dunyadiki qimmet qarishini qedirleydighan barliq kishiler bilen birliship, xitay kompartiyesining axirlishishi üchün axirqi jengge qatnishishimiz kérek. Biz shuninggha qet'iy ishinimizki, erkinlik choqum ghelibe qilidu, mustebitlik choqum meghlup bolidu” .

Axirida örkesh dölet ependi dunyadiki xitay démokratliri we Uyghurlarning démokratik eller bilen birliship xitayning jawabkarliqni sürüshte qilishi kéreklikini tekitlep mundaq dédi: “Xitayning jawabkarliqni sürüshte qilishta xitay démokratlirining Uyghurlargha oxshashla yéterlik küchi yoq. Shunglashqa biz démokratik döletlerni yénimizgha élip, xitayning jawabkarliqni sürüshte qilishta ularning siyasiy we exlaqi mes'uliyitining barliqini éytishimiz kérek. Xitayni mushu kün'ge ekelgen siler, shunga silerning bizge xitayning jawabkarliqni sürüshte qilip bérish qerzinglar bar-mana bu méning gherbtiki démokratik ellerge deydighinim.”