AP
Өркәш дөләт бундин 30 йил илгири, йәни 1989-йили хитайда партлиған тйәнәнмен оқуғучилар намайишиға йетәкчилик қилип, даң чиқарған оқуғучилар рәһбәрлириниң бири.
Тйәнәнмен оқуғучилар һәрикитиниң 30 йиллиқи хатирилиниватқан бүгүнки күндә хәлқара таратқуларниң диққити йәнә бир қетим әйни йиллиридики хитай оқуғучилар һәрикитиниң уйғур миллитидин болған рәһбири өркәш дөләткә вә шундақла хитай һөкүмитиниң уйғур нөвәттә милйонлиған уйғурларни йиғивелиш лагерлириға қамап, уларға чекидин ашқан «дөләт террорлуқи» йүргүзүватқанлиқидәк бир қатар мәсилиләргә мәркәзләшти.
Болупму хитайдәк бир билярттин артуқ нопусқа игә чоң дөләттә буниңдин 30 йил илгири йүз бәргән тйәнәнмен оқуғучилар һәрикитигә уйғурлардин чиққан өркәш дөләтниң рәһбәрлик қилғанлиқи, униң әйни вақитта хитай оқуғучилириға вәкил болуп, хитайниң сабиқ баш министири ли пең билән муназириләшкәнлики, оқуғучилар һәрикити қанлиқ бастурулғандин кейин өркәш дөләтниң изчил һалда хитай һөкүмитиниң өч елиш нишаниға айланғанлиқи қатарлиқ мәсилиләр хәлқара таратқуларниң қизиқ муназирә темисиға айланди.
Өркәш дөләтниң хитай оқуғучилириға вәкил болуп 1989-йили 5-айниң 18-күни бейҗиңдики хитай хәлқ сарийиниң шинҗаң залида хитайниң сабиқ баш министири ли пеңға дадиллиқ билән соал қойғанлиқи вә кәскин тартишқанлиқи һәққидики син көрүнүшлири интернет дунясида йәнә бир қетим бәс-муназирә қозғиди. Мушу бир һәптә җәрянида бу син көрүнүши иҗтимаий таратқуларда көрүлүш қетим сани әң көп болған видейолардин болуп қалди.
Шу күнидики син көрүнүшиниң сақлинип қалған хатирисидин мәлум болушичә, сабиқ хитай баш министири ли пең сөһбәт башлиниши биләнла оқуғучиларни әйибләшкә башлиған.
Ли пең алди билән бир аз кечикипқалғанлиқини билдүргәндин кейин, оқуғучиларниң ачлиқ елан қилип, намайишни изчил давамлаштурушини «һөкүмәтсизлик» вә «малиманчилиқ туғдуруш» дәп әйиблигән.
Син көрүнүшидә хитай баш министири ли пең мундақ дәйду: «мән бир аз кечиктим, әлвәттә. Силәр техи 22-23 яшлардики балилар икәнсиләр, мениң әң кичик баламму силәрдин чоң. Силәр мени растинила әнсиритип қойдуңлар.»
Өркәш дөләт ли пеңниң сөзигә дәрһал инкас қайтуруп, мундақ дәйду: «биз сизни 22-апрел күнила тйәнәнмен мәйданиға келип оқуғучилар билән сөһбәт өткүзүшкә чақирған идуқ. Сиз азрақ кечиктиңиз әмәс, бәлки наһайити кечиктиңиз. Әмма һечқиси йоқ, сизниң чиққиниңизниң өзи яхши иш.»
Андин ли пең оқуғучиларни әйибләп, қаттиқ тәләппузда мундақ дәйду: «көрүватисиләр, бейҗиң шәһири бирнәччә күндин буян һөкүмәтсиз һаләттә қалди. Мән йолдашларниң ойлинип беқишини үмид қилимән. Буниң ахири қандақ ақивәт елип келиду? қалаймиқанчилиқ хитайда көп қетим йүз бәрди. Әсли нурғун кишиләр қалаймиқан болушини халимайти, әмма ахири йәнила қалаймиқанчилиқ йүз бәрди. Биз бу әһвалға каримиз болмай туралмаймиз!»
Әйни чағда ли пеңниң сөзигә қарита хитай миллитидин болған оқуғучилар вәкили ваң дән еһтиятчанлиқ билән инкас қайтуруп: «әлвәттә, бундақ давамлашса җәмийәткә яман тәсир елип келиду, мән оқуғучиларға вакалитән шундақ дейәләймәнки, буниң ақивитигә әлвәттә хитай һөкүмити мәсул болуши керәк,» дәйду.
Өркәш дөләт болса дадиллиқ билән ли пеңдин оқуғучиларниң тәлипигә дәһрал җаваб қайтурушни тәләп қилиду вә мундақ дәйду: «баш министир ли пең, мән байиқи сөзни йәнә бир қетим тәкрарлай. Биз әмди талашмайли. Бу бизниңму пикиримиз. Тезликтә бизниң тәләплиримизгә җаваб бериң. Чүнки мәйдандики оқуғучилар ачлиқтин қийниливатиду. Бу мәсилә тоғрилиқ йәнә талаш-тартиш қилмисақ дәймән. Бу һөкүмәтниң мәсилини һәл қилиш нийитиниң йоқлуқини көрситиду. У һалда оқуғучилар вәкили болған бизниң бу җайда йәнә олтуруверишимизгә һаҗәт қалмайду!»
Тйәнәнмен оқуғучилар намайиши хитай һөкүмити тәрипидин қанлиқ бастурулғандин кейин хитай һөкүмити вәқәдә башламчилиқ қилған 22 нәпәр оқуғучини тутуш үчүн чиқарған қара тизимликтә өркәш дөләтни биринчи қатарға, ваң дәнни иккинчи қатарға тизиду. 1989-Йили 6-айда өркәш дөләт қатарлиқ оқуғучилар башламчилири чәтәлгә қечип чиқиду. Өркәш дәсләпки чағларда америка, фирансийә қатарлиқ дөләтләрдә таратқуларниң зияритини давамлиқ қобул қилип, хитай һөкүмитиниң оқуғучиларни қанлиқ бастурғанлиқини дуняға аңлитиду. У 1996-йилидин кейин тәйвәнгә берип олтурақлишиду. У шуниңдин кейин таки һазирғичә хитай компартийәсигә қарши чәтәлләрдики һәрикәтләрдә давамлиқ актиплиқ билән паалийәт елип бармақта.
Тйәнәнмен қирғинчилиқиниң 30 йиллиқ хатириси бу йили америка пайтәхти вашингтонда дағдуғилиқ хатирилиниватқан мәзгилдә өркәш дөләт тәйвәндин келип бу паалийәткә қатнашти. У «вашингтон почтиси», бирләшмә агентлиқи, «америка авази», «германийә авази» қатарлиқ көплигән таратқуларниң зиярәтлирини қобул қилип, буниңдин 30 йил илгирики тийәнәнмин оқуғучилириниң демократийәни тәләп қилиш һәрикити вә хитайниң бүгүнки вәзийити һәққидә өз қарашлирини оттуриға қойди.
Өркәш дөләт елан қилған мақалилиридә вә таратқуларға сөзлигән сөзлиридә тйәнәнмен оқуғучилар һәрикитидин кейинки әһвалларни әсләп, бүгүнки хитайда илгири ғәрб демократик дөләтлири күткәндәк демократийәлишиш әмәс, бәлки диктаторилиқ вә һакиммутләқлиқниң барғансери еғирлишип барғанлиқини билдүргән.
Өркәш дөләт йәнә хитай һәққидики қарашлирини оттуриға қоюп, хитайдәк мустәбит бир һакимийәтниң күчийиши әмәлийәттә 1989-йилдики тйәнәнмен оқуғучилар һәрикити бастурулғандин кейин башланғанлиқини тәкитлигән.
У «америка авази» ниң зияритини қобул қилғинида хитай һөкүмитиниң оқуғучиларни қанлиқ бастурғандин башқа йәнә өзигә охшаш чәтәлләргә қечип чиққан оқуғучилар рәһбәрлирини хитай чеграсидин киргүзмәслик, вәтәндә қалған ата-ана вә уруқ-туғқанлирини тәқиб астиға елиш, уларға паспорт беҗирип бәрмәслик қатарлиқ йоллар арқилиқ давамлиқ өч елип кәлгәнликини билдүргән.
У тйәнәнмен вәқәсиниң 30 йиллиқини хуласиләп қилған сөзлиридә йәнә һазир пүткүл хитай хәлқиниң юқири техникилиқ назарәт системиси ичигә елинғанлиқини, милйонлиған уйғурларниң «қайта тәрбийәләш мәркәзлири» намидики җаза лагерлириға қамалғанлиқи, ғәрб демократик дөләтлириниң хитайдин күткән үмидиниң пүтүнләй йоққа чиққанлиқи, һәтта хитайниң диктаторилиқ моделини пүтүн дуняға експорт қиливатқанлиқини илгири сүргән. У сөзидә америка қатарлиқ ғәрб демократик дөләтлирини хитайдин әмди артуқчә үмид күтмәсликкә вә хитайға қарита җиддий тәдбир қоллинишқа чақирған.
Америка уйғур бирләшмисиниң рәиси илшат һәсән әпәнди зияритимизни қобул қилип, хитай коммунист һөкүмитини дәл өркәш дөләттәк өз қаришини дадиллиқ билән оттуриға қоялайдиған, һөкүмәткә қарши аммиви һәрикәтләрдә йетәкчилик қабилийитини һазирлиған сәрхилләрниң әнсиритидиғанлиқини билдүрди.
Илшат һәсән әпәнди баянида өркәш дөләт билән илһам тохтиға охшаш уйғур сәрхиллириниң хитай паалийәтчилиридин пәрқлинидиған тәрәплирини оттуриға қойди.
Илшат әпәнди баянида йәнә өркәш дөләт билән илһам тохтиниң немә үчүн бир миляттин артуқ аһалиси болған хитайда шу қәдәр тонулушиниң сәвәблири һәққидә тохталди.
Илшат әпәнди йәнә өркәш дөләт вә илһам тохтиға охшаш хитайда туруп, хитай һөкүмитигә қарши пикирләрни дадиллиқ билән оттуриға қоялайдиған ишниң зор җасарәт тәләп қилидиған бир роһ икәнликини билдүрди. У йәнә «өркәш дөләтниң 30 йилдин буян хитай һөкүмитиниң изчил зәрбә бериш вә өч елиш нишаниға айлинишида хитай һөкүмитиниң уларни өз һакимийити үчүн әң хәтәрлик тәһдит дәп қарап кәлгәнлики сәвәб болған,» деди.
