Компартийә контроллуқидики уйғур мурасимлири вә йоқиливатқан уйғур кимлики

Уйғур тәтқиқати билән шуғулланған чәтәлләрдики уйғуршунасларниң һәммиси баштин кәчүрүп баққан ортақ бир кәчүрмиш уларниң уйғур дияриға сәпәр қилиши һәмдә уйғур аилилиридә меһман болуш җәрянида уйғурлар һәққидә техиму чоңқур чүшәнчигә игә болуштур. Әнә шундақ алимларниң бири қатарида йетиливатқан уйғуршунас тимосий гросни көрситиш мумкин. Униң йәрлик уйғурлар билән арилишиш җәрянида һес қилған кәчүрмишлиридин уйғур өрп-адәтлириниң қайси дәриҗидә контрол қилиниватқанлиқи һәмдә буниңға мунасивәтлик мәсилиләр "хитай һөҗҗәтлири" торида елан қилинған мақалисидә тәпсилий баян қилинди.

Уйғур дияридики аммиви паалийәтләрдә чәтәлликләрниң тәқиб қилинишидин яхши хәвири болған тим грос 2010-йили әндишә ичидә турпандики уйғур достиниң тәклипигә бинаән той мурасимиға қатнишиш үчүн йетип кәлгән. Әмма уйғур дости тим гросниң пәришан қияпитигә қарап "сән әндишә қилма! той вә нәзирләргә һөкүмәт диққәт қилип кәтмәйду" дегән. Әмма аридин бәш йил өткәндә болса хитай һөкүмитиниң той-төкүнләргә йирақтин қол тиқиши ахирлишип, хитай кадирларниң уйғурларға хас барлиқ мурасимларға "назарәтчи" сүпитидә иштирак қилиши омумлашқан. Болупму той-төкүндин тартип балиларға исим қоюш, хәтнә қилиш, йәрликкә қоюш дегәнләрниң һечқайси әмдиликтә хитай һөкүмити әвәткән "алаһидә меһманлар" ниң қәдими йәтмәй туруп башланмайдиған вәзийәт шәкилләнгән. Техиму қизиқи йәрлик уйғурлар мушу хилдики мурасимларни өткүзүштин бурун аввал шу җайлардики һөкүмәт орунлириға мәлум қилип, рухсәт алғандин кейин өткүзидиған болған. Бәзи җайларда болса мушу хилдики "рухсәт хети" алғанларға маддий мукапат бериш арқилиқ буни тәшвиқ қилған. Мурасимларға риясәтчилик қилиш болса диний затларниң қолидин компартийә кадирлириниң қолиға өтүшкә башлиған. Бу әһвал тоғрисида сөз болған уйғур диярида уйғурлар билән көп қетимлап мушу хилдики мурасимларға иштирак қилип баққан яш уйғуршунас дәррен байлер буниң мустәмликичиләрдики ортақ һадисә икәнликини тәкитләйду.

"һәр қетим бу тоғрисида сөз болғанда антрополог вә тарихшунас ан столерниң ‹мустәмликичиләрниң һәвиси' тоғрисида язғанлири ядимға келиду. Буниңда мустәмликичиләрниң өзлири бесивалған районлардики маддий вә мәниви һадисиләрни өзгәртиш арқилиқ мустәмликини техиму тез әмәлгә ашуруши муһакимә қилиниду. Һазир уйғурларға қарайдиған болсақ бу нәзәрийәниң дәл уларниң һаятида синақ қилиниватқанлиқини байқаймиз. Тимосий гросниң бу хилдики һадисиләрни муһакимә темисиға елип чиқиши, хитай һөкүмитиниң бу һадисиләрни өз пайдисиға шәрһилиши дегәнләр дәл мушуларниң җүмлисидиндур. Илгири хитай һөкүмити уйғурларниң өйлиридики сәрәмҗанларниң қандақ болуши керәкликини бекитип чиққаниди. Шу қатарда һуҗумға учриған һадисиләрниң йәнә бири дәл уйғурларниң һаятлиқтики паалийитигә мәнсуп мурасимлар болди."

Тим грос бу җәрянда диққәт қилған йәнә бир әһвал 2017-йилидин кейин һәрқайси җайларда көпләп иҗра қилинишқа башлиған "төт хил паалийәтни тәртипкә селиш" шоариниң нәтиҗисидә һәр дәриҗилик компартийә тәшкилатлириниң биваситә башқурушидики "паалийәт нуқтиси" ниң көпләп ечилиши болған. Йезилиқ вә кәнт партийә ячейкиси биваситә башқуридиған бу орунларда өткүзүлидиған уйғурчә мурасимларму әнә шу вақитлардин тартип илгирики мәзмунлирини тәдриҗий "унтуш" қа башлиған. Болупму бүвиләрниң бу хил диний мурасимларға баш болуши мәни қилиниш билән биргә, илгири имамлар қилидиған ишларни партийәлик рәһбирий кадирлар қилидиған болған. Мәсилән, бовақларға исим қоюшта уйғурлар бовақниң сол қулиқиға әзан товлап оң қулиқиға тәкбир ейтидиған болуп, бу һални әмдиликтә кадирлар иҗра қилидиған болған. Шундақла буниңдики диний җәрян қисқартилип, боваққа қарап "исмиңиз паланчи болди" дәпла қоюш билән чәклинидиған болған. Бәзи җайларда болса хәтнә қилишқа диний затларни чақирмаслиқ, бәлки балини дохтурханиға апирип хәтнә қилиш һәққидә бәлгилимә чиқирилған. 2018-Йилидин башлап уйғурлардики никаһ һәққидә чиқирилған йәрлик бәлгилимиләр буниңда һечқандақ диний мәзмунниң йоқ икәнликини намаян қилған. Бу һәқтә сөз болғанда дәррен байлер буниң зийини һәммидинму бәк кейинки әвлад уйғур өсмүрлиригә болидиғанлиқини алаһидә тәкитләйду.

"болупму той-төкүн, өлүм-йитим, сүннәт вә хәтнә тойлар һазир ашу тәриқидә хитай һөкүмитиниң контрол қилишида болуп келиватиду. Қизиқ йери буниңда хитай компартийәсиниң әзаси болған кадирлар диний затларниң иҗтимаий орнини еливатиду. Уйғурлар болса тойларда хитайчә усулуптики кийимләрни кийишкә мәҗбурлиниватиду. Өлүм йетим адәтлириму мушу шәкилдә бекитилгән мәзмунлар бойичә давам қиливатиду. Тойларда болса һәтта бәзи җайларда хитайниң дөләт шеири оқулуватиду. Дәрвәқә бу хилдики мурасимларда һәрқачан хитай кадирлар назарәтчилик қилиду. Улар бекиткән қаидиләргә бойсунмиғанларға қаттиқ җаза берилиду. Әмәлийәттә уйғурларниң топлинишини бу йосунда контрол қилиш 1997-йилила башлинип болған. Әмди һазир болса уйғурларниң өйлиридә өткүзүлидиған дәпнә мурасим ишлириму хитай һөкүмитиниң контроллуқида болуватиду. Әмәлийәттә болса бу мурасимлар бирдәк қоюқ ислам түсини алған паалийәтләр арқилиқ тамам болатти. Әмдиликтә болса бу қаидиләрниң көп қисми қисқартиветилди. Бүгүнки күндә чоң болған уйғур балилири болса әнә шу мурасимни уйғурниң мурасими қатарида көрүп чоң болиду."

Бу хил "ғәйрилик" һәққидә тим грос йәрлик кишиләр билән параңлашқанда ғулҗилиқ бир аял "илгири бизниң яшлиримиз аввал никаһ оқутуп, андин той хети алғили баратти. Һазир имамлар той хетини көрмәй туруп никаһ оқумайду. Мундақчә ейтқанда никаһниң қанунлуқ яки қанунсиз икәнликини биринчи болуп аллаһ әмәс, бәлки һөкүмәт бекитидиған болди" дегән. Тим гросни һәммидинму бәк һәйран қалдурғини хитай һөкүмитиниң йәрлик әмәлдарлири болуп ишләватқан көплигән уйғур кадирларниң бу хил контроллуқни җан-дили билән һимайә қилиши һәмдә башқиларға тәшвиқ қилиши болған. Болупму маралбеши наһийәсидики бир уйғур кадирниң "биз компартийә әзалири атиизимчи болғаникәнмиз, өзимизни мусулман, десәк болмайду. Шундақ болғаникән, биз немишқа той-төкүн вә башқа мурасимлиримизға диний затларни чақирғудәкмиз?" дәп үндидарда җамаәткә хитаб қилиши, башқа әмәлдарларниң болса "уйғур дегән уйғур. Әмма уйғур дегән мусулман дегән гәп ‍әмәс. Буни чоқум айдиңлаштурувелишимиз лазим" дәп аваз қошуши буниң маһийәттә хитай компартийәсиниң уйғурларни ислам кимликидин ваз кечишкә ашкара дәвәт қилиши икәнликини көрситип бәргән.

Тим грос мушу әһвалларни омумлаштуруп "рошәнки, уйғурлар өзлириниң өзигила хас болған миллий кимликини шәкилләндүрүшкә қадир әмәс. Әмдиликтә хитай компартийәси мушу хилдики муқәддәс мурасимларни контрол қилиш арқилиқ уйғурларниң ахирқи кимлик қурғинини бузуп ташлимақчи" дәйду.

Буни бесиш арқилиқ, пикриңизни йезиң

• Принт
• Һәмбәһр
• Әвәтиш

Барлиқ пикир - баянларни көрүш.

• Бүгүнки аңлитиш
• Илгирики аңлитишлар