Үрүмчидики паҗиә хитай миқясида кәң көләмлик наразилиқ намайишлириға пилтә болған

Хитай һөкүмитиниң ковид юқум тәдбирлиригә қарши намайиш қиливатқан хәлқ. Сүрәт иҗтимаий таратқуларға йолланған син филимидин елинған, 2022-йили 25-ноябир, үрүмчи.

Үрүмчидә бир кичидила әвҗигә чиққан ғәзәплик намайиш, шәнбә күни, йәни 26-ноябир хитайниң башқа шәһәрлиригиму ямриған. Йәрлик мәнбәләр вә таратқуларниң хәвәрлиригә асасланғанда, намайишчи амма от кәткән бинаға қаритилған қутқузушниң кечикишигә даириләрниң ковид-19 юқумини қаттиқ қамал қилиш тәдбирлири сәвәб болған, дәп әйиблигән. Буниңға җавабән даириләр қамал тәдбирлирини тәдриҗи бошитишқа вәдә бириш билән бирликтә, һөкүмәтниң сияситигә қарши чиққанларға зәрбә биридиғанлиқиниму тәкитлигән.

Үрүмчидики намайишниң, шундақла бийҗиң, шаңхәй вә башқа шәһәрләрдики намайишларниң пилтисиға от яққан вәқә, 24-ноябир кәчтә үрүмчи “җишияңйүән” аһалиләр олтурақ районидики бир бинаға от кетип, кәм дегәндә он кишиниң өлүп китиш вәқәсидур. Бу намайишлар өз нөвитидә йәнә амминиң һөкүмәтниң “юқумни нөлгә чүшүрүш”тәк мурәссәсиз қамал чәклимисигә, шундақла хитай компартийәсиниң баш секритари һәм дөләт рәиси ши җинпиңға мунасивәтлик сиясәтләргә болған күнсайин күчийип бериватқан үмидсизлинишлириниму әкис әттүргән.

Торда кәң тарқалған син көрүнүшлиридә, көйүватқан бинадики аһалиләрниң ичинишлиқ чирқирашлири һәмдә бу кишиләрниң бинаниниң чиқиш ишикини ичивитиш һәққидики сүрән-чоқанлири ениқ көрситилгән.

Пуқраларниң дейишичә, қаттиқ йүргүзүлгән ковид-19 қамал чәклимиси йүз күндин артуқ йолға қоюлған болуп, бу аһалиләргә ғайәт зор қийинчилиқ туғдурған.

AFP

Әркин асия радиюси уйғур бөлүми үрүмчидики от апити йүз бәргән җайға йиқин йәрдики сақчи понкитиға телефун қилип, от апитидә қаза қилғанларниң сани һәққидә охшимиған учурға иришкән.

“тоққуз киши көйүп өлди, ондин артуқ киши ис-түтәктин боғулуп қаза қилди, җәмий йигирмә алтә киши қаза қилди” деди, үрүмчи иттипақ йоли сақчи понкитидики бир сақчи.

“қаза қилғанларниң сани қириқ нәпәрдин артуқ” - деди, үрүмчи җәнубий шинхуа йоли сақчи понкитидики бир сақчи - “дохтурханиға елип берилған еғир дәриҗидә яриланғанларниң наһайити көп икәнлигини аңлидим. Қаза қилғанларни санашқа вақтимиз йоқ болди.”

“Компартийәни йоқитайли!”

Голландийә күндилик гезити “тров”ниң хитайдики мухбири ева раммилийо, шаңхәйдә туруп үрүмчидә 25-ноябир кәчтә йүз бәргән намайиш синлирини тивиттерда йоллиған болуп, униңда амминиң “компартийини йоқитайли, ши җинпиңни йоқитайли, әркин шинҗаң керәк!” дегән шоарларни товлаватқанлиқини аңлиғили һәм көргили болиду.

Роммилийо сақчиларниң аммини иккигә бөлүп бир нәччә кишини қолға алғанлиғини язған. Башқа синларда тәшкиллик һалда товланған шоарлар көрситилгән болуп, бир намайишчи “хитай компартийәси” дәп товлиши билән, башқилар униңға җавабән әгишипла бирдәк “йоқал!” дәп вақирашқан.

Ройтерс агинтилиқи 25-ноябир кәчтә муштлирини түгүп “қамални тохтат!” дәп вақираватқан, интернатсюнал марши болған “қозғал, қул болушни халимиғанлар” дегән мисраларни товлаватқан бәзи намайишчиларниң син көрүнүшлириниң үрүмчидин тартилғанлиғини дәлиллиди.

AFP

Франсийә бирләшмә агинтлиқиму 25-ноябир күни кәчтә үрүмчи шәһәрлик һөкүмәтниң алдиға топлинип “қамални тохтат” дәп вақираватқан, шәһәрниң шәрқигә қарап йүрүш қилған, ақ халат кийивалған һөкүмәт даирилирини әйибләватқан син көрүнүшлириниң растлиқини дәлиллиди.

Аһалиләрниң дейишичә, от апити йүз бәргән мәйданға йетип кәлгән от өчүрүш машинилири, ковид юқумини қамал қилиш тәдбири сүпитидә аһалиләр олтурақ биналириниң чиқиш еғизиға орнитилған ришаткиларниң тосқунлуқидин бинаға йеқин баралмиған. Униң үстигә бина алдиға тохтитип қоюлған машинилар көп болғачқа, от кәткән нуқтиға йиқинлишалмиған. Шу сәвәбтин бинаға туташқан отни өчүрүп болғичә, үч саәткә йиқин көйгән.

Йәрлик мәнбәләрниң әркин асия радийоси уйғур бөлүмигә инкас қилишичә, от өчүргүчиләр тосақларни еливәтмәй йирақ йәрдин от кәткән бинаға су чечишқа урунған болсиму, бирақ шиланка йигирмә бир қәвәтлик бинаниң 14- қәвитидин 19- қәвитигичә болған игизликкә йәтмигән, чачқан суларму от кәткән нуқтиға йәтмигән, буниң билән бинаниң от кәткән қәвәтлири көйүп кәткән.

Хитайниң тевиттерға охшитип базарға салған иҗтимаий таратқу  суписи — “вийбо”да билдүрүлүшичә, хитайниң ковид-19 сияситигә қарши бу түрдики наразилиқ намайишлири йәнә корла шәһири вә байинғолин областиниң башқа йәрлиридиму йүз бәргән.

Хитайлар намайш қилмақта

Үрүмчидә йүз бәргән намайишниң син көрүнүшлиридин қариғанда, намайишчилар уйғурлар болмастин, бәлки уларниң көп қисми хитайлардур. Буниң сәвәбни мундақ чүшәндүргүчиләрму бар, йәни исмини ашкарилашни халимиған бир уйғур ханимниң бирләшмә агентлиққа дейишичә, “хитайлар юқум қамалиға қарши сөзлисә, җазаланмайдиғанлиғини билишидикән”. Аилисидикиләрниң бихәтәрликини қоғдаш йүзисидин исмини ашкарилашни халимиған бу аял: “уйғурлар башқичә муамилигә учрайду. Әгәр биз ашундақ сөзләрни дейшикә җүрәт қилсақ, улар  бизни я түрмигә я лагерға солайду” деди.

25-Ноябир кәчтә намайиш йүз бәргәндин кейин, уйғур аптонум районлуқ парткомниң секритари ма шиңруйниң йетәкчиликидә партком даимий һәйәтләр йиғини чақирип, юқумға қарши күрәштә ғәлибини қолға кәлтүргәнликини җакарлиған. Шуниң билән бир вақитта компартийәниң ковид сияситигә қарши чиққанларға қаттиқ зәрбә бириш һәққидә уқтуруш тарқатқан.

Уқтурушта мундақ дейилгән: “үрүмчидә юқумниң алдини елиш һәм контрол қилиш хизмити муһим басқучлуқ нәтиҗигә еришти, иҗтимаий әһвал асасән тизгинләнди. Шуниң билән бирликтә, юқум пүтүнләй дегүдәк тизгинлинип болунмиди. юқумниң тарқилиш һалқисиму пүтүнләй тосуп қелинмиди. Хизмәтләрдики кичиккинә бипәрвалиқ, юқумни қайта қозғайду.”

Reuters

Уқтурушта йәнә мундақ дейилгән: “юқумниң алдини илиш җәрянида, муқимлиқни сақлаш хизмитиниму чиң тутуш интайин зөрүр. Питнә тарқитидиған, чатақ терийдиған, юқумниң алдини илиш вә контирол қилиш тәдбирлиригә қарши туридиған қанунсиз қилмишларға зәрбә бириш, шундақла юқумниң алдини елиш вә контрол қилиш хизмитини қәтий тәврәнмәй елип бириш керәк.”

Үч басқучлуқ бошитиш

26-Ноябир әтигәндә үрүмчи шәһәрлик һөкүмәт ахбарат елан қилиш йиғини өткүзүп, хитайниң “юқумни нөлгә чүшүрүш” сиясити түпәйли йолға қоюлған узун мәзгиллик вә қаттиқ қамал сияситини басқучларға бөлүп бошитидиғанлиқини, йәни 4 милйон 700 миң нопуслуқ бу чоң шәһәрдики қамал сияситини үч басқучқа бөлүп бошитидиғанлиғини илан қилди.

Үрүмчи шәһәрлик партком тәшвиқат бөлүминиң башлиқи сүй руң, хәтири төвән райондики аһалиләрниң бина өйлиридин чиқип, пәштақлардин чүшүшигә йол қоюш билән бу бошитилишниң башлинидиғанлиғини ийтқан. Һалбуки, сүй руңниң сөзлиридә аһалиләрдин бинадин айрилиш сәвәблири һәққидә йәнила испат тәләп қилинидиғанлиқи, уларниң башқилар билән муәййән иҗтимаий арилиқ сақлиши, маска тақиши, топлишип йиғилиштин сақлиниши кирәклики тәкитләнгән.

Хитай мәркизий теливизийә истансиси (CCTV) үрүмчидики от апитиниң бинадики бир ятақ өйниң ток мәнбәсидин чиққан чатақ түпәйли башланғанлиқи, үрүмчи шәһириниң башлиқи мәмтимин қадирниң 26-ноябир күнидики ахбарат елан қилиш йиғинида хитайда кәм учрайдиған бир шәкилдә хәлқтин рәсмий әпу сориғанлиқи хәвәр қилинған. Һалбуки, шәһәр башлиқи мәмтимин қадир, аһалиләрниң вә иҗтимаий таратқулардики баһа язғучиларниң “үрүмчидики бу паҗиәни һөкүмәтниң ковид-19 ни қаттиқ қамал қилиш сиясити кәлтүрүп чиқарған” дегән җамаәт пикрини “от кәткән бинаниң ишики қулупланмиған” дейиш арқилиқ рәт қилған.

Reuters

Хитай мәркизий телевизийә истансиси тарқатқан хәвәрдә йәнә үрүмчи шәһәрлик от өчүрүш әтритиниң башлиқи ли веншеңниң “от кәткән бина алдиға тохтитип қоюлған шәхсий машинилар, от өчүрүш машинилириниң от кәткән нуқтиға йеқинлишишиға тосқунлуқ қилди” дегән сөзлирини нәқил қилип көрсәткән.

Нәнҗиңдики намайиш

Әркин асия радийосиниң хитай бөлүми шәрқий хитайдики нәнҗиң учур-алақә иниститотиниң оқуғучилири тарқатқан бир син көрүнүшини ашкара қилған. Униңда мәзкур мәктәпниң оқуғучилири үрүмчидики от апитидә қаза қилғанларға тәзийә билдүргән вә уларниң мусибәттики аилә тавабиатлириниң әһвалиға көңүл бөлүшкә чақириқ қилинған көрүнүшләр бар. Йәнә бир син көрүнүшидә мәктәпниң мәсул ‍әмәлдари сияқидики канай көтүрүвалған бир кишиниң оқуғучиларға қарап: “бүгүн қилған бу ишиңларниң бәдилини төләйсиләр” дегинидә, бу тәһдитдин ғәзәпләнгән оқуғучиларниң униңға: “сәнму бәдәл төләйсән, бу мәмликәт һазир бәдәл төләватиду” дәп варқириған көрүнүшлири көрситилгән.

Әркин асия радийоси бу син көрүнүшлириниң растлиқини дәрһал дәлиллийәлмигән болсиму, әмма мушуниңға охшап кетидиған син көрүнүшлири шаңхәйдә вә сичүән өлкисидә аммивий йиғилишларниң болғанлиқини көрсәтмәктә.

Уйғурларниң азавиға писәнт қилмаслиқ

Он икки милйон нопуслуқ (хитай һөкүмәт саниқи) уйғурлар хитай һөкүмитиниң уйғур районида йүргүзүп келиватқан қаттиққол бастурушиниң нишани болуп кәлмәктә. Хитай даирилири “ашқунлуқ вә террорлуққа зәрбә бериштә зөрүр” дәп атиған йеқинқи бирқанчә йиллиқ кәң көләмлик тутқун җәрянида, уларниң 1 милйон 800 миңиниң лагерларға қамалғанлиқи мәлум. Бу йил язда ашкара болған “шинҗаң сақчи һөҗҗәтлири” дики мәлуматларға қариғанда, хитай җамаәт хәвпсизлики министерлиқиниң сабиқ министери җав кеҗи 2018-йили үрүмчидә сөзлигән ичкий қисимдики нутуқида, уйғур районида “мустәқиллиқ идийәси билән зәһәрләнгән” 2 милйондин артуқ кишиниң, “диний әсәбийлик билән зәһәрләнгән” 2 милйондин артуқ кишиниң барлиқини тилға алған. Амирика қошма иштатлири вә бәзи ғәрбтики дөләтләрниң парламентлири хитайниң уйғурларға қаратқан халиғанчә тутқун қилиш, мәҗбурий әмгәккә селиш қатарлиқларни өз ичигә алған бу бастурушлирини “ирқий қирғинчилиқ” вә “инсанийәткә қарши җинайәт” дәп атиған иди. Бу йил авғустниң ахири б д т ниң кишилиқ һоқуқ кеңишиниң али комиссари уйғур районидики әһвал һәққидә доклат илан қилип, у йәрдики зулумниң “инсанийәткә қарши җинайәт шәкилләндүрүш мумкинлики”ни оттуриға қойған иди.

Баш шитаби германийидики дуня уйғур қурултийи, хитай даирилириниң 24-ноябир күни үрүмчидә йүз бәргән от апити һәмдә бу апәттә қаза қилғанлар һәққидә бәргән һөкүмәт баянатини қаттиқ әйиблиди. Дуня уйғур қурултийиниң баянатида мундақ дейилгән: “бу йил авғусттин буян, шәрқий түркистандики уйғурлар йемәк-ичмәк вә тиббий мулазимәт болмиған қийин әһвалда, даириләрниң бу қаттиқ қамал сияситигә чидап килишти. Хитай даирилириниң амминиң һаяти вә турмушиға сәл қариши, шундақла уйғурларниң азавиға писәнт қилмаслиқи түпәйлидин өлүп кетиватқан кишиләр һәққидики син көрүнүшлири вә учурлар иҗтимаий таратқуларни тошқузувәтти.”

Reuters

От апитидә қаза қилғанларниң ичидә бир аилидин үч киши бар болуп, улар қәмәрнисахан абдурахман вә униң балилири нәһдийә билән имранлар икән. Баянатта дейилишичә, балиларниң дадиси ели мәмәтнияз билән уларниң чоң оғли иляс ели айрим-айрим һалда он икки йиллиқ вә он йиллиқ кисивитилгән икән.

“үрүмчидики от апитидә нурғун кишиләрниң қаза қилғанлиқидәк бу қорқунчлуқ хәвәрни аңлиған уйғур җамаити чоңқур азабланди”- дәйду дуня уйғур қурултийиниң рәиси долқун әйса: - “пакит шуки, хитай һөкүмитидә зинһар шәпқәт дәйдиған йоқ, йәрлик даириләрму уйғур хәлқиниң еһтияҗи вә тәлипигә қулақ салмайду. Шуңа улар от өчүрүшкә дәрһал атланмиған.”

Хитайниң муһим шәһәрлиридин чоңчиң вә гуаңҗу шәһәрлиридики аһалиләрму худди башқа өлкә вә шәһәрләргә охшаш җиддий ямраватқан юқум билән күрәш қилмақта. Хитайниң дөләтлик сақлиқни сақлаш комитети 26-ноябир күни кечә саәт 12:00 гә қәдәр хитайда җәмий 35183 нәпәр йеңи ковид  юқумдариниң байқалғанлиқини елан қилған. Буниңдин бир күн илгири, йәни 25-ноябир хитайда җәмий 32943 нәпәр йиңи юқумдарниң байқалғанлиқи елан қилинған иди.

Бу хәвәрни паул еккарт язған

[Әскәртиш: от апитидә қаза қилғанларниң сани һәққидики мөлчәр, үрүмчи сақчи даирлири бәргән учур билән йеңиланди.]