Türk dunyasi yighinida ottura asiya türkiy jumhuriyetliri Uyghurlargha ige chiqishqa chaqirildi

Türkiyening dénizli shehiride ötküzülgen “Türk dunyasi ilmiy muhakime yighini” da sözge chiqqanlar. 2024-Yili féwral.

“Uyghur qirghinchiliqi” türkiyening dénizli shehiride ötküzülgen “Türk dunyasi ilmiy muhakime yighini” da otturigha qoyulghan alahide témigha aylandi. Bolupmu, köp yillardin buyan xitay bilen yéqin hemkarliq, dostluq we soda-iqtisadiy munasiwetliri ornitip, iqtisadiy jehette xitaygha tayinip qalghan ottura asiya türkiy jumhuriyetlirining Uyghurlar mesiliside xitay terepte turuwatqanliqi, Uyghurlar uchrawatqan qirghinchiliqqa qarshi pozitsiye bildürmeywatqanliqi tilgha élinip, ularning Uyghurlargha ige chiqishi otturigha qoyuldi. Bolupmu türk dunyasining ige chiqishi tekitlendi.

Yighinning tonulghan türkolog, pénsiyege chiqqan proféssor exmet bijan erjilasun riyasetchilik qilghan qismida xitayning türk dunyasi üchün chong xewp ikenliki, türk dunyasi Uyghur qirghinchiliqini toxtatmisa, nöwette Uyghurlar duchar boluwatqan zulumgha ottura asiyadiki türkiy xelqlerningmu duchar bolidighanliqi tekitlendi.

RFA/Erkin Tarim

Yighinning échilish nutqini mezkur yighin'gha sahibxaniliq qiliwatqan “Yéngi ufuq” zhurnilining sahibi berqan sözer ependi sözlidi. U, sözini mundaq bashlidi: “Bügün bu yighinda türk dunyasi toghrisida muhakime élip barimiz. Türk dunyasining mesililiri, türkiy xelqlerning kélechiki toghrisida muhakime élip barimiz. Türk dunyasining her qaysi jayliridin kelgen jama'et erbabliri ishtirak qilghan tarixiy ehmiyetke ige bu yighinda, sherqiy türkistan mesilisi, siprus türk jumhuriyiti, ezerbeyjan, irandiki türkiy xelqlerning mesilisi, shimaliy iraq bilen süriyediki türkiy xelqlerning mesililiri toghrisida muhakime élip barimiz.”

Yighinda Uyghurlargha wakaliten sherqiy türkistan wexpisining sabiq re'isi hamutxan köktürk ependi söz qildi. U, aldi bilen Uyghur irqiy qirghinchiliqi otturigha chiqqandin kéyin bu mesilige qarita türkiye parlaménti, hökümiti we axbarat organlirining passip mu'amile qilghanliqini bayan qilip mundaq dédi: “Türkiye parlaméntigha sherqiy türkistandiki kishilik hoquq depsendichilikini tekshürüsh komitéti qurush toghrisida qarar layihesi sunulghan bolsimu hakimiyet béshidiki adalet we tereqqiyat partiyesi bilen milletchi heriket partiyesidin bolghan parlamént ezalirining qarshi chiqishi bilen ret qilindi. Lékin türkiye prézidénti rejep tayyp erdoghan her yili ötküzülüwatqan birleshken döletler teshkilati omumiy yighinida qilghan sözide Uyghur mesilisini tilgha aldi. Bu muhim. Chünki türkiye démokratiye arqiliq idare qiliniwatqan bir dölet. Eger xitayning sherqiy türkistanda élip bériwatqan irqiy qirghinchiliq siyasiti türkiyediki axbarat wasitiliride orun alsa, türkiyediki her qaysi uniwérsitétlar, tetqiqat merkezliri bu heqte ilmiy tetqiqatlar élip bérip, élan qilip tursa, türkiye hökümitimu sükütini buzushqa mejbur bolidu. Shunga bügünki türk dunyasi ilmiy muhakime yighinida sherqiy türkistan mesilisining otturigha qoyulushi nahayiti muhim dep oylaymen.”

RFA/Erkin Tarim

Hamutxan köktürk ependi qazaqistan, qirghizistan we özbékistan qatarliq ottura asiya türkiy jumhuriyetliride, sherqiy türkistan ammiwi teshkilatlirining pa'aliyetlirining cheklimige uchrawatqanliqini, tili, dini we örp-adetliri oxshash bolghan türkiy xelqlirining irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqan Uyghur xelqlirige ige chiqishi kéreklikini, xitayning bu jumhuriyetler üchün zor xewp ikenlikini ilgiri sürdi. U, mundaq dédi: “Statistikilargha asaslan'ghanda qazaqistan, qirghizistan we özbékistandiki Uyghur nopusi 500 ming etrapida iken. Lékin qazaqistan we qirghizistandiki Uyghur teshkilatliri xitaygha qarshi pa'aliyetlirini ashxana we chayxanilarda ötküzüshke mejbur bolmaqta. Özbékistan ottura asiyadiki eng muhim döletlerdin biri turuqluq Uyghurlarning xitaygha qarshi pa'aliyetlirige peqetla ruxset qilmaydu. Xitay, mezkur döletlerning hökümetlirige bésim ishlitish arqiliq Uyghurlarni untuldurushqa tirishiwatidu.”

Hamutxan köktürk yighinda qilghan sözide, ottura asiya türkiy jumhuriyetlirini dölitining xewpsizliki üchünmu bolsa Uyghurlarni qollashqa chaqirip mundaq dédi: “Amérika hökümiti we amérika dölet mejlisidin bashqa yene kanada, en'gliye, gollandiye, bélgiye, litwa, awstriye we firansiye parlaméntliri ilgiri-kéyin bolup, xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan basturush herikitini‚irqiy qirghinchiliq‛dep étirap qildi. Bundaq bir peytte 2021-yili 11-ayning 12-küni türkiyening istanbul shehiride‚türk döletliri teshkilati‛ning qurulghanliqi jakarlandi. Bu nahayiti yaxshi ish. Lékin mezkur teshkilat Uyghur irqiy qirghinchiliqigha qarita téxiche sükütte turmaqta. Türk döletler teshkilatigha eza bezi döletlerde Uyghurlarning pa'aliyetliri cheklimige uchrimaqta. Biz shuni bilishimiz kérekki xitay türk dunyasi üchün chong bir xewp. Buning aldini élish bek qiyin, biz türkiy jumhuriyetlirini xitay bilen jeng qilinglar démeymiz. Emma xitay xewpige qarshi tedbir élishi kérek, xitayning kéngeymichilik siyasitige qarshi küresh qiliwatqan Uyghurlarni qollishinglar kérek.”

RFA/Erkin Tarim

Arqidin yighin'gha riyasetchilik qilghan tonulghan türkologiye proféssori exmet bijan erjilasun ependi söz élip, mundaq dédi: “Türk dunyasida nurghun mesililer bar. Sherqiy türkistan mesilisi bularning eng muhimliridin biridur. Sherqiy türkistan mesilisige köngül bölidighan yashlirimiz künsayin köpeymekte. Xudayim buyrusa mezlum sherqiy türkistan xelqimu erkinlikige érishidu.”

24-25-Féwral künliri etigen sa'et 10 din kech sa'et yettigiche dawamlashqan “Türk dunyasi ilmiy muhakime yighini” da türkmenlerning iraq parlaméntidiki parlamént ezasi ershat salihi, süriyening shimaliy rayonidiki türklerning wekili tariq sulo jewizchi ependi, girétsiyediki türklerning wekili ishq sadiq exmet xanim, qirim tatar dewasining türkiyediki wekili zafer qaratay ependi we irandiki türklerning wekili rahim jawadbeyli qatarliq kishiler doklat bérip, mesililirini otturigha qoydi. Ular, Uyghur mesilisinimu tilgha aldi.

RFA/Erkin Tarim

Yighin'gha alahide teklip boyiche sha'ire nur'ela köktürk xanim sherqiy türkistan témisida yazghan shé'irlirini déklamatsiye qilip berdi. Yighin axirida yéngi neshr qilin'ghan 1964-yili türkiyening qeyseri shehirige kélip olturaqlashqan Uyghurlarning köchüsh sergüzeshtliri bayan qilin'ghan eslime kitabigha qol qoyup tarqitip berdi.

2 Kün dawamlashqan “Türk dunyasi ilmiy muhakime yighini” da tonulghan proféssorlardin iskender öksüz, qonuralp erjilasun we exmet tash'aghil ependiler bashqa türkiy milletler toghrisida doklat bergen bolsimu Uyghurlarning hazirqi éghir weziyiti toghrisidimu toxtaldi.