Pa'aliyetchiler hökümetlerning xitayning jinayetlirige qarshi turush pozitsiyesini tehlil qildi

23-Yanwar küni birleshken döletler teshkilatining jenwediki bash shtabida “Xitayning kishilik hoquq xatirisini omumyüzlük közdin kechürüsh” omumi yéghini échilghan. Mezkur yéghinda xitayning kishilik hoquq mesililiri birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq kéngishining uniwérsal qerellik bahalash (UPR) xizmet guruppisi teripidin bahalan'ghan.

 Mezkur xizmet guruppisining bahalash yighinidin kéyin, xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay ishliri bölümining sabiq diréktori sofi richardson (Sophie Richardson) ning riyasetchilikide qisqa bir axbarat élan qilish yighini échilghan. Yighinda Uyghur kishilik hoquq qurulushi, dunya Uyghur qurultiyi we tibet herikitining wekilliri birlikte bu qerellik bahalashning béyjingning bashqurushida yashawatqan Uyghur, tibet qatarliq milletler üchün némidin dérek béridighanliqi heqqide tehlil élip barghan.

Sofi richardson özining bu bahalash heqqidiki köz qarashlirini otturigha qoyup mundaq dégen: “Bilginimizdek xitay hökümitining bashqa döletlerning bahalirigha qarita dégen sözliri bahalash jeryanini kontrol qilish we bahalargha tesir qilishqa urunush meqsitini körsitip berdi. Bu bahalash jeryanida bir mesile boldi. Emma xulase qilip éytqanda bezi hökümetlerning xitayning qilmishlirini inkar qilishigha qarshi turup, so'allarni sorighini yaxshi boldi. Elwette bashqa yene, kishini epsuslanduridighan ehwallar bar. Buni bir azdin kéyin yene déyishimiz. Hazirche méning omumi xulasem mushunchilik” .

 Uningdin kéyin dunya Uyghur qurultiyi xelq'ara alaqe bölümining diréktori zumret'ay erkin özining bu bahalashtin nahayiti ümidsizlen'genlikini bildürüp mundaq dégen: “Méni shexsen eng epsuslandurghini musulmanlar köp yashaydighan döletlerning sükütte turuwélishidur. Uningdin bashqa köpinche eza döletlerning xitay tutquzup qoyghan tékistlerni yadqa oqup bérishi boldi. Köpinche döletlerning xitayning iqtisadiy yardimige érishish üchün xitayni qosh qollap qollighini éniq. Emeliyette xitay teshwiq qiliwatqan iqtisadni güllendürüsh istratégiyesi bolsa Uyghur mejburiy emgikige chétishliq. Bizge oxshash ammiwi teshkilatlar üchün bu, qaysi eza döletlerning Uyghur, tibet, xongkongluqlarning kishilik hoquqini qoghdash üchün heriket qilishni xalaydighan, qaysilirining xalimaydighanliqini biliwélish üchün yaxshi purset boldi. Yeni kimlerning dost, kimlerning emesliki éniq boldi. Belkim ular bu jeryandimu bezi xelqning kishilik hoquqini yene birsidin üstün qoydi” .

Pa'aliyetchiler yighin jeryanida neq meydandin qatnashqan we tordin qatnashqanlarning so'allirigha jawab bergen. Bir qatnashquchi b d t kishilik hoquq kéngishi 2022-yili 8-ayning axiri “Shinjangdiki kishilik hoquqni bahalash doklati” da xitayning bu rayondiki qilmishlirini “Insaniyetke qarshi jinayet bolushi mumkin” dep élan qilghan, amérika hökümitining “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” ni étirap qilghanliqigha üch yil bolghan mushu waqitta xitayning yenila b d t diki bu yighinda özining qilmishlirini inkar qilishini qandaq chüshinish kérekliki heqqide so'al sorighan.

Uyghur kishilik hoquq qurulushi xadimi pitir irwin (Peter Irwin) buninggha jawaben mundaq dégen: “Uyghur mesilisige kelgende biz xitayning bu xil inkasini burunmu körgen. 2017-Yili xitayning qilmishlirigha diqqet qilish bashlan'ghanda, xitay derhalla Uyghurlarni térrorluqqa chétishqa urun'ghan. Térrorluqqa qarshi turush herikiti nezeriyesini qayta-qayta bazargha salghan. Bu xil chüshendürüshler besh yildin buyan asta-asta bashqa dölet xadimliriningmu nutuqlirida körülüshke bashlidi. Hetta ularning kishilik hoquqni depsende qéliwatqan xitayning siyasetlirini teshwiq qilishliri téximu epsuslinarliq. Biz, b d t kishilik hoquq kéngishi doklatini élan qilghan bu ikki yildin buyan yéngi komissariningmu xitaygha qarita qattiq söz ishlitishtin saqliniwatqanliqini körüwatimiz. Komissarla emes b d t diki bashqa organlarmu mejburiy emgek, mejburiy ghayib qiliwétilgenler heqqidimu qattiqraq bir nerse démidi. Ularning xitayni eyibleshtin bu qeder qéchishi kishini ümidsizlendüridu. Shunglashqa bu yighin'gha qatniship bu organlargha bisim qilish bek muhim dep oylaymen” .

 Tordin qatnashqan bireylenning yighin'gha qatnashqan döletlerning we b d t kishilik hoquq kéngishi komissarining diplomatik mesililer tüpeylidin xitaygha nisbeten sewr qiliwatqan bolushi mumkinliki heqqidiki so'aligha zumret'ay erkin mundaq jawab bergen: “Ammiwi teshkilatlar xitaygha qarita keskin heriketlerning qollinilmighanliqi, bayanatlarning bérilmigenlikidin nahayiti ghezeplendi. Biz Uyghurlar komissarning b d t ning Uyghurlar heqqidiki doklatigha estayidil mu'amile qilishini ümid qilimiz. Uyghurlar, tibetler we bashqa xitayning zulumigha uchrawatqan xelqler üchün hazir waz kéchidighan waqit emes, chünki weziyet téximu éghirlishiwatidu. Biz wetendiki a'ilimiz bilen téxiche alaqilishelmeymiz. Ularning köpinchisining nedilikinimu bilmeymiz. Biz kishilik hoquq kéngishi komissari bu heqte éniq bir ipade bildürmigüche toxtimaymiz” .

Melum bolushiche, uniwérsal qerellik bahalash birleshken döletler teshkilatining kishilik hoquq méxanizmi bolup, b d t gha eza 193 döletning kishilik hoquq xatirisi her 4 yildin 5 yilghiche bolghan muddette qerellik tekshürülidiken. Xitayning kishilik hoquq weziyitini qerellik bahalash ayrim-ayrim halda 2009-, 2013-we yene 2018-yilida élip bérilghan bolup, bu qétimliq bahalash xitayning tötinchi qétim bahalinishi bolup hésablinidiken.