Pakistandiki Uyghurlarning qismitide eks étiwatqan xitay-pakistan munasiwiti

Amérika hökümiti nöwette Uyghurlar duch kéliwatqan siya'isy basturush we étnik tazilash herkitini “Irqiy qirghinchiliq” dep jakarlighan bolsimu, Uyghurlarni basturush qilmishining aliqachan xitay chégrasidin halqip, qoshna rayonlardiki musteqil döletlerde dawam qiliwatqanliqi her sahening jiddiy diqqitide boluwatqanliqi melum. Bolupmu xitayning gherbiy qismidiki pakistan islam jumhuriyitining xitay hökümiti biwaste ijra qiliwatqan “Bir belwagh bir yol qurulushi” sewebidin Uyghurlarni yéngidin hujum nishani qiliwatqanliqi “VICE Xewerliri” téléwiziyesining ötken hepte tarqitilghan höjjetlik filimide alahide eks etti.

Filimdiki bash qehriman uzun yillardin buyan pakistanda yashawatqan muhemmed ömer xan bolup, uning “Ömer Uyghur wexpi” namida pakistandiki Uyghur musapirlirigha qolidin kélishiche yardem qiliwatqanliqi bir qisim Uyghurlargha tonushluq idi. Emma uning uzundin buyan tosqunsiz méngiwatqan ishliri yéqinqi birnechche yilda pakistan saqchi da'irilirining köp qétimliq parakendichilikige uchrashqa bashlighan. Bolupmu uning normal chet elge chiqish imkani bolmighanliqtin her xil “Yochuq” lardin paydilinip pakistan'gha chiqqan Uyghur musapirlirini türkiye yaki bashqa döletlerge yolgha séliwatqanliqi yéqindin buyan pakistan da'irilirining ömer we uning pa'aliyet da'irisidiki Uyghurlarning hemmisige oxshimighan awarichiliqlarni peyda qilishigha seweb bolghan. Filimdiki Uyghur musapirliridin niyaz ghopur bu heqte söz qilip, hazirghiche wetende qalghan bala chaqilirining nede ikenlikinimu bilmeydighanliqini alahide tekitleydu.

Filimde teswirlen'gen ene shu xildiki yardem ishlirida boluwatqan “Ömer Uyghur wexpi” xitay hökümitining Uyghur milliy kimlikini yoqitishni bash wezipe qilghan zor tutqun we lagér sistémisidin shunche yiraq jayda bolushigha qarimay yenila bu basturushning iskenjisidin xali bolalmighan. Bolupmu ularning wexpe qarmiqidiki mektepte pakistandiki Uyghur muhajirlirining perzentlirini Uyghur tili we medeniyiti boyiche terbiyelesh tirishchanliqini pakistan saqchiliri köp qétim “Térorluq idiyesini tarqitish” dégen bahanide eyibleshke urun'ghan. Emma ömer xan izchil “Uyghurning tili we medeniyiti bolmisa muhajirettiki kimlikini saqlap qalalmaydu” dégen étiqad boyiche bu mektepni izchil dawam qildurghan. Pakistan saqchilirining uni birnechche qétim saqchixanigha qamap qoyushliri hemde “Xitay sendin narazi boluwatidu. Séning pakistan-xitay dostluqini buzushinggha ruxset yoq” dep dumbalashlirmu uning iradisini bash egdürelmigen. U muxbirlarning bu heqtiki ziyaretlirini qobul qilghanda ashkara halda “Xitay hökümitining Uyghurlargha qiliwatqanliri alliqachan eyni waqittiki gitlér gérmaniyesining yehudiylargha qilghanliridin nechche hesse éship chüshti. Men shuning üchün ashu zulumdin qéchip chiqqanlargha qolumdin kélishiche yardem qiliwatimen. Chünki héchqandaq étiqadi yoq xitay hökümiti biznimu özliridek qilmaqchi boluwatidu,” deydu.

Filimde bayan qilinishiche, ömer xan we uning dostlirining pakistan saqchilirining parakendichlikige uchrishi xitayning kelgüsidiki énérgiye importining zapas yoli bolghan “Xitay-pakistan iqtisadiy karidori” (CPEC) gha mashinilap tökülüwatqan xitay meblighining biwaste netijisi iken. Pakistan bash ministiri imran xan bu heqtiki so'allargha jawab bérip özlirige xitay terepning bésimi barliqini, yene kélip özlirining Uyghurlarning ehwalidin anche bek xewiri yoqluqini alahide tekitligen. Pakistandiki “Xitay-pakistan ‍inistituti” ning qurghuchisi mushahid höseyin bu heqte söz qilip yumurluq halda “Bizning xitay bilen héchqandaq alaqimiz yoq. Mewjut boluwatqini peqet xitay bilen dost tartishish. Chünki biz ‛qedinas dostluq‚ alaqisida boluwatimiz, bizning xitay bilen bolghan alaqimizning asasi ‛taghlardinmu büyük, okyandinmu chongqur, heseldinmu shérin, polattinmu qattiq‚ dep teswirlinidu. Chünki buningda siyasiy muddi'a we iqtisadiy menpe'et hemmini belgileydu,” deydu.

Halbuki, CPEC qurulushi bashlinip buning tunji zerbisi bu jaydiki Uyghurlargha bolghan. Uyghurlar ilgiriki waqitlarda anda-sanda duchar bolidighan parakendichilik emdilikte resmiy halda ularning hayatigha tehdit sélish, pasportlirini tartiwélish derijisige yetken. Xitay hökümitining Uyghurlarni “Ishenchlik” we “Gumanliq” dep tizimlighinidek rawalpindidiki pakistan saqchilirimu bu jaydiki Uyghurlargha jedwel tarqitip ularning bi'ologiyelik uchurlirini we bashqa ehwallirini arxip qilip turghuzghan. Buning bilen pakistandiki ‍uyghurlar dawamliq bu jayda turushtin wayim yeydighan bolup qalghan. Yene kélip xitay hökümiti pakistan hökümitining aghzi arqiliq Uyghurlarni térorchi qiyapitide teswirlep, bu arqiliq islam dunyasida özlirining térorluqqa qarshi jeng qiliwatqanliqini yolluq qilip körsitishke urunup kelgen. Muxbirlar shu jaydiki Uyghurlardin “Xitay-pakistan iqtisadiy qurulushi” heqqide so'al sorighanda Uyghurlar birdek buning ziyinini alahide tekitleydu.

Filimde alahide tilgha élin'ghan yene bir hadise xitay hökümitining “Sherqiy türkistan islam herkiti” teshkilatini “Pakistan'gha yötkilip herkitini dawam qilduriwatidu” déyish arqiliq özlirining Uyghurlarni basturushini aqlash bolmaqta iken. Emma téxi yéqinda xitay hökümitining saqchilar qismigha mensup bir türküm kishilerning oghriliqche afghanistan'gha kirip, “Sherqiy türkistan islam herkiti” teshkilatining ezaliri qiyapitide otturigha chiqmaqchi hemde bu teshkilatning térorluq mahiyitini namayen qilmaqchi bolghanliqi, emma afghanistan saqchilirining bu kishilerni qolgha alghanliqi, kéyinche xitay-afghanistan terepning mexpiy söhbetliridin kéyin bu kishilerning béyjinggha qayturulghanliqi shu jaydiki köpligen axbarat wastiliridin orun alghan idi. Emma xitay hökümitining bayanatchisi jaw lijyen bu heqtiki so'allargha jawap bérip “Pakistan saqchiliri esebiylerge we térorchilargha yaxshi zerbe bériwatidu. Biz hazir barliq wastilardin paydilinip özimizni qoghdawatimiz,” dégen.

Melum bolushiche, “Xitay-pakistan iqtisadiy karidori qurulushi” yéqinqi mezgillerdin buyan ikki terepning oxshimighan derijide öz wediside turmighanliqi seweblik qismen toxtap qélishqa yüzlenmekte iken. Yene kélip qeshqerdin bashlan'ghan bu qurulushning axirqi nuqtisi bolghan gwadar shehri pakistan hökümitige qarshi mewqediki “Baluchistan azadliq armiyesi” küchlirining da'iriside bolup, herqachan toqunush xewpide iken. Bolupmu ularning xitay elchixanisigha we méhmanxanidiki xitay emeldarlirigha qoralliq hujum qilishi herqachan xitay hökümitini bi'aram qiliwatqan ishlar iken.

Melum bolushiche, bu xildiki “Köngülsiz” ishlar pat-patla körülüwatqan bolup, “8-Mart ayallar bayrimi” küni shundaq weqening biri pakistandiki musulmanlar ammisini bekmu ghezeplendürgen. Shu küni xitayning pakistandiki elchixanisida ishlewatqan medeniyet meslihetchisi jang xéching özining tiwéttir bétide yérim-yalingach xitay qizning Uyghurche ussulni teqlid qiliwatqan resimige yandashturup “Hijabingni échiwet, közliringni men körey. Bu shinjang ussuli” dégen tékistni chiqirishi bilen musulmanlarning qar-yamghurdek til-ahanitige qalghan. Beziler “Mushundaq kalwa emeldarlarning hamaqetlikini xitay hökümitige melum qilayli” dégendek inkaslarni yazghan.