Uyghur élining yéngi partkom sékrétari teminat zenjirini zamaniwilashturidighanliqini bildürgen

Xitay kompartiyesining ötken hepte tuyuqsiz gu'angdung ölkisining bashliqi ma shingrüyni Uyghur aptonom rayonluq partkom sékrétarliqigha yötkep kélip, chén chüen'goni qayturup kétishi, xelq'araning alahide diqqitini qozghighan. Xelq'araliq analizchilar xitayning bu herikitige qarita her xil qiyaslarda bolghanidi. Nöwette, xitayning ma shingrüyni yötkep kélish meqsiti we uning rayonda qandaq siyaset yürgüzidighanliqining deslepki alametliri körülüshke bashlighan.

Xitay taratqulirining xewer qilishiche, ma shingrüy 27-dékabir küni ürümchi iqtisadiy-téxnologiye tereqqiyat rayonini ziyaret qilghanda özining mezkur rayonda yürgüzidighan siyasitidiki aldinqi nuqtilarning deslepki bisharetlirini bergen. Uning éytishiche, rayonda “Teminat zenjirini zamaniwilashturush”, xelq'araliq soda shara'itini yuqiri kötürüsh, meblegh sélishni algha sürüp, karxanilarni qollashta baj kechürüm qilishni öz ichige alghan téximu köp ishlarni qilish, bolupmu xelq'araliq sodini algha sürüsh kérek iken.

Ma shingrüy xitay hökümiti Uyghur “Irqiy qirghinchiliqi” tüpeyli qattiq xelq'ara bésimgha uchrawatqan, bolupmu amérika prézidénti baydén “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” gha imza qoyup, dunya baziridiki quyash énérgiye taxtisining muhim xam eshyasi-köp arilashmiliq kirimnéy maddisi, shundaqla pemidur we paxta mehsulatlirining asasliq bazisi bolghan Uyghur rayonida ishlepchiqirilghan mehsulatlarning amérikigha kirishini chekligen bir waqitta yötkep kélin'genidi.

Bezi analizchilarning qarishiche, ma shingrüyning sözi xitayning Uyghur mejburiy emgek tüpeyli küchlük xirisqa duch kelgen dunya teminat zenjiridiki ornini dawamliq saqlap qalmaqchi boluwatqanliqini bildüridu. Gollandiyede turushluq Uyghur pa'aliyetchi, weziyet analizchisi asiye Uyghurning éytishiche, ma shingrüyning teminat zenjirini zamaniwilashturushi “Mejburiy emgek halitige kirip bolghan Uyghurlar” ning ehwalini téximu éghirlashturidiken.

Ma shingrüy ilgiri 5 yildek xitayning eng chong éksport bazisi bolghan gu'angdung ölkisining bashliqliq wezipisini ötigen. U ötken hepte Uyghur iligha yötkep kélinip rayondiki emeldarlargha achqan tunji yighinida, uzun muddetlik muqimliq dawamliq “Bash nishan” bolsimu, biraq merkiziy nuqtining “Tereqqiyat bilen bixeterlikni tengsheshke” qaritilidighanliqini éytqan. Amérikadiki yene bezi analizchilarning qarishiche, maning sözi béyjingning Uyghurlar siyasitide birer özgirish bolidighanliqini ipadilimeydiken. Amérikaliq obzorchi we adwokat, “Xitayning kelgüsi yiqilishi” namliq kitabning aptori gordon chang, xitayning Uyghur siyasitini aptonom rayonluq partkom sékrétari békitmeydighanliqini bildürdi.

Gordon chang 29-dékabir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi: “Eger béyjingning Uyghur we bashqa az sanliq milletlerge tutqan siyasitide herqandaq bir özgirish bolsa, bu özgirish téximu yaman bolidu. Chünki, partkom sékritarining almishishi yaxshilinish bolidighanliqidin dérek bermeydu. Eksiche bu siyaset partkom sékrétari teripidin békitilmeydu. Belki, siyasiy byur da'imiy komitéti we shi jinping teripidin békitilidu. Ular nahayiti éniq qilip Uyghurlarni menggülük yoqitidighanliqini éytqan”.

Gordon changning bildürüshiche, uning xitayning hazirqi siyasitide özgirish bolmaydu, özgirish bolsa téximu nacharlishidu, dep qarishidiki seweb, “Chünki shi jinping xelq'ara jem'iyetning xitaygha qarita uning irqiy qirghinchiliq, insaniyetke qarshi jinayet sadir qilghanliqigha qarshi jaza yürgüzüshige ishenmeydiken”.

U yene xitayning partkom sékritarini almashturush arqiliq normal xelq'ara sodini dawamlashturmaqchi boluwatqanliqini bildürdi.

Gordon chang mundaq deydu: “Elwette, ular amérikagha oxshash döletlerning shinjangda ishlepchiqirilghan mehsulatlarni almasliqidin endishe qilidu. Lékin bu xitayning siyasiti erkinlishidighanliqini körsetmeydu. Uning siyasiti burunqidek dawamlishidu. Bu yerde xitay peqet özining normal sodisini dawamlashturmaqchi boluwatidu. Biraq uning bilen normal munasiwet qilish exlaqiy jehettin xata, shundaqla uning bilen soda qilishmu xata. Chünki, bu shinjang mehsulatlirini sétiwalghanlarni xitayning gé'o-siyasiy ghelibisige élip baridighan qalaymiqanchiliqlargha duchar qilidu”.

Ma shingrüy 27-dékabir qilghan sözide yene, Uyghur rayonining bir belwagh bir yol ul esliheler qurulushigha aktip mulazimet qilishi, uninggha maslishishi, rayonning teminat zenjiri zamaniwilashturulupla qalmay, baj kechürüm qilishni öz ichige alghan xelq'araliq soda qilish shert-shara'iti yuqiri kötürülüshi kéreklikini éytqan. U “Meblegh sélishni algha sürüshni kücheytish, karxanilarni qollash we yéngiliq yaritishni qozghitish tedbirlirini yolgha qoyush zörürlüki” ni bildürgen.

Asiye Uyghurning körsitishiche, xitay Uyghur élidiki nahiyelerde chong karxana, yéza-bazarlarda kölemleshken ottura derijilik karxana, kentlerde mikro karxana, a'ililerde a'ile karxanilirini qurup, gewdileshken bir sistéma berpa qilghan, shundaqla buni 19 ölke-sheher arqiliq xelq'ara teminat zenjirige baghlighan. U “Hemme saheni izdisek, uning arqisida Uyghur irqiy qirghinchiliqigha munasiwetlik bir détal tépilidu” dédi.

Lékin xitaydiki bezi mutexessisler béyjingning “Shinjang mehsulatliri” ni poyiz yoli arqiliq yawropagha éksport qilishqa kücheydighanliqini bildürgen. Biraq “Ku'artz” tor géziti yéqinda bergen bir xewiride, xitayning yiwu shehiridin ürümchi-qorghas, qazaqistan we rusiye arqiliq yawropagha baridighan tömüryol qatnishiningmu kashiligha uchrighanliqi bildürülgen. Xewerde éytilishiche, yéqinqi 2 yil ichide xitayning yawro-asiya tömür yoli arqiliq yawropagha mal yötkesh éhtiyaji shiddetlik artip, 176% ashqan bolsimu, biraq xitay bilen litwa arisidiki ixtilap, polsha-bélarusiye chégrasidiki musapirlar krizisi, ukra'inaning rusiye bilen bolghan chégra toqunushi qatarliq sewebler tüpeyli nurghun mehsulat xitay chégra éghizlirida bésilip qalghan.