Obzurchi luk hallam: perhat tursunning “Arqa kocha” romani hélihem kishining ténini shürkendüridu

Tonulghan Uyghur yazghuchi, sha'ir we doktor perhat tursun.

Xitay türmiside yétiwatqan dangliq yazghuchi perhat tursunning “Arqa kocha” namliq romanigha yézilghan obzor 2023-yilliq “Antoni burgés sen'et obzori mukapati” ning ikkinchi derijilik mukapatigha érishken. En'gliyelik yazghuchi, tehrir we obzorchi luk hallam (Luke Hallam) yazghan bu obzor 3-ayning 5-küni “Muhapizetchi” torida élan qilin'ghan.

Bu obzorda, yazghuchi perhat tursunning 2018-yilda tutqun qilinip, 16 yilliq késilgenliki eskertilgendin kéyin, uning xitay hökümitining Uyghurlargha qarshi qozghighan irqiy qirghinchiliq herikitining bir qurbani ikenliki, emma uning ashu milyonlighan qurbanlargha oxshimaydighan yéri, u qaldurup ketken romanlar we shé'irlarning kishiler qelbide qozghighan eks sadasining barghanséri küchlük boluwatqanliqi otturigha qoyulghan.

Obzorchi luk hallam ziyaritimizni qobul qilip, bu obzorni yézish sewebini bayan qilip mundaq dédi: “Men perhat tursunni ‛atlantik‚zhurnilida chiqqan obzor arqiliq tonughan. ‛arqa kocha‚ namliq roman'gha yézilghan bu obzorda uning qaltis yazghuchi ikenliki, 2018-yil xitay hökümiti teripidin tutqun qilin'ghanliqi, hazir uning in'glizche romanining neshr qilin'ghanliqi heqqide uchur bérilgenidi. Buni oqughandin kéyin men romanni sétiwélip oqudum, gerche bu romanning hejmi kichik bolsimu, uning mezmunidiki chongqurluq we psixik teswirler méni jelp qiliwaldi. U heqiqeten özige xas uslubqa ige yazghuchi idi. Men bu romanni oqup bolghanda obzor yézip, antoni burgés fondi uyushturghan bu musabiqige qatnashturdum. Antoni burgés ijtima'iy mesililerge köngül bölidighan dangliq obzorchi idi. Bu romanmu Uyghurlarning hékayisi arqiliq ularning béshigha kelgen paji'elerni kishilerge anglitidighan ésil roman idi. Men mushu roman heqqide obzor yazsam, kishiler u romanni sétiwélip oquydu. Téximu muhimi, xitayda yüz bériwatqan bezi ishlarni bileleydu, dep oylidim”.

Perhat tursunning “Arqa kocha” namliq romani Uyghurshunas antropolog derrén baylér we bir namsiz terjiman teripidin in'glizchigha terjime qilinip, 2022-yil 9-ayda kolombiye uniwérsitéti teripidin neshr qilin'ghanidi.

Twitter/Luke Hallam

Derrén baylér radiyomizgha qilghan sözide, perhat tursunning bu romani heqqide yézilghan obzorning bu romanni téximu köp kishilerge, jümlidin en'gliyediki oqurmenlerge tonutushta muhim rol oynaydighanliqini bildürüp mundaq dédi: “Bundaq obzorlar we ‛atlantik‚zhurnilida chiqqan bashqa obzorlar bu kitabning dangqini chiqiridu. Bu roman yene amérikadiki dangliq “Nyu-yorkliqlar” zhurnili teripidin ‛2022-yilning eng yaxshi kitabi‚ dep bahalandi. Bu démeklik, bu romanni téximu köp kishiler oquydu we uninggha diqqet qilidu hemde Uyghur edebiyatigha barghanche qiziqidighan bolidu. Méningche, chet ellerdimu Uyghur medeniyiti atmosférasi shekilliniwatidu, bu bir yaxshi ehwal, chünki bu kelgüside Uyghur jem'iyitining xitaydin yaki özlirining ana diyaridin bashqa yerdimu dawamliq qurulidighanliqidin dérek béridu”.

Obzorda éytilishiche, “Arqa kocha” namliq romanda ürümchide yéngidin ishqa chüshken namrat bir Uyghur yashning kéchide qonalghu izdep ürümchining arqa kochisida kétiwatqanda peyda bolghan köngülsiz, azabliq tuyghuliri ustiliq bilen ipadilen'gen؛ aptor nurghun simwolluq isharetler arqiliq ürümchining soghuq, qarangghu, xunük, mudhish bir kéchisini süretlep bergen. Mesilen, arqa kochida körün'gen dérizilerning meynetliki “Éghizidin qan éqiwatqan ademning shölgiyi” ge oxshitilghan؛ sheherning hemme yérini qaplighan is-tumanlar ademning térisidinmu ötüp kétidighan wirusqa oxshitilghan. Aptor yene bu xil qorqunchluq muhitta yashawatqan kishilerning bir-birige neshterdek tikilip, némigidur ghezeplen'gen, emma bu ghezipini kimdin chiqirishni bilmeywatqan, téngirqawatqan, tit-tit boluwatqan rohiy halitini ipadilep bergen.

npr.org

Obzorchining qarishiche, perhat tursun bu romanida mudhish, qabahetlik bir muhitni, kishining nepsini siqidighan bir keypiyatni yaratqan bolup, ürümchining eng tar, meynet yérige qapsilip qalghan, tashliwétilgen we éghir bésim astida yashawatqan kishilerning buruqturmiliq, échinishliq hayatini süretlep bergen. Bu romanning uslubi yéqinqi yillarda moda bolghan öz kechmish romanlirigha oxshaydighan bolup, aptorning hayat tejribisi we héssiyati nahayiti chongqur singdürülgen.

Obzorchi luk hallam bu maqaliside mundaq yazidu: “Arqa kocha” da kétiwatqan yigit bu kochida yashawatqanlarni uchritidu, emma ularning héchqaysisi uning bilen geplishishni xalimaydu we erwahtek bir körünüp, bir yoqaydu. Bu romanni oqup axirqi bir nechche betke kelgüche, bayan qilghuchi (men) ning zadi nege mangghanliqini bilmeymiz, axirqi bette andin uning rohiy azabining menbesi ashkarilinidu. Bu roman heqiqeten beziler éytqandek, Uyghurlarning külpette qalghanliqini ipadilemdu? bu eser 1990-yillarning béshida, yeni hazirqi basturush bashlinishtin xéli burunla yézilghan. Terjiman derrén baylér bu romanning kirish sözide éytqandek, u waqitlardimu shinjangda öy chéqish, yer igilesh, saqchilarning zorawanliqi we diniy basturush mewjut idi. Eserde teswirlen'gen qarangghuluq we qabahet melum nuqtidin shu chaghdiki zulumni eks ettüridu”.

Derrén baylér bu romanning kishilerning Uyghur diyaridiki weziyetni chüshinishte muhim rol oynaydighanliqini bildürüp mundaq deydu: “Menche hazir kishiler perhat tursunni dunyawi sewiyediki yazghuchi dep tonushqa we eserlirini oqush kérek dep qarashqa bashlidi. Chünki barghanséri köp adem uning kitabidin uni chüshiniwatidu. Shundaqla uning yazghanliridin milyonlighan insanlarning némishqa lagérgha solan'ghanliqini angqiriwatidu”.

Obzorchi luk hallam “Perhat tursunning bu romani sizningche bügünki paji'edin heqiqeten bésharet bergenmu” dégen so'alimizgha jawab bérip mundaq dédi: “Menche, biz uni 20 yildin kéyin yüz béridighan ishlar heqqide bésharet bergen déyelmeymiz. Biraq u weziyetning tereqqiyat yönilishini bilgen. Mana bu mezkur kitabning qaltis teripi we kishige eng tesir qilidighan yéridur. Chünki u kelgüsi xeterni biwasite otturigha qoymighan belki bir xil qorqunchluq keypiyat yaratqan. U bu kitabni yazghinigha 25 yil boptu, oqusa hélihem kishining ténini shürkendüridu”.

Melumatlargha qarighanda, “Antoni burgés sen'et obzori mukapati” “Közetchi géziti” de 30 yildin artuq ishligen muxbir, tenqidchi we blogér antoni burgés (Antony Burgess) fondi teripidin 2012-yil tesis qilin'ghan mukapat bolup, mezkur gézitte élan qilin'ghan obzorlarni bahalaydiken؛ bu obzorlar kitab, naxsha plastinkisi, kino, körgezme, muzika kéchiliki, ijtima'iy taratqulardiki köngül échish yaki téléwiziye programmilirigha yézilghan obzorlarni öz ichige alidiken.