Майк помпейониң тарихий нутқи- “коммунист хитай вә әркин дуняниң келәчики”

Мухбиримиз ирадә
2020.07.24
pompeo-speech.jpg Америка ташқи ишлар министири майк помпейо әпәнди “никсон президент кутупханисида” сөздә. 2020-Йили 23 июл.
AP

Америка ташқи ишлар министири майк помпейо 23-июл күни “коммунист хитай вә әркин дуняниң келәчики” мавзулуқ муһим нутуқ сөзлиди. У, “тарихий нутуқ” дәп баһалиниватқан бу нутқини калифорнийә штатиға җайлашқан “никсон предент күтүбханиси” да сөзлигән болуп, униң мәзкур нутқи йеқинда дөләт бихәтәрлик мәслиһәтчиси роберт обриен, федератсийә тәкшүрүш идариси башлиқи кристофир врай вә баш тәптиши вилям баррниң хитай һәққидики муһим сөзлиридин кейинки 4-нутуқ болуп һесаблиниду. Майк момпейо буниң хитай һәққидики хуласә характерлик нутуқ икәнликини ейтти.

Майк помпейо мундақ деди: “мениң мәқситим америка хәлқи үчүн һәммини бир йәргә топлап, хитай тәһдитиниң бизниң иқтисадимиз, әркинликимиз вә җүмлидин дунядики әркин демократик дөләтләрниң кәлгүси үчүн немидин дерәк беридиғанлиқини тәпсилий баян қилиштур.”

Майк помпейо нутқи давамида, сабиқ президент никсонниң “хитай өзгәрмигүчә, дуня бихәтәр болмайду” дегән көз қараш билән хитайға ишикни кәң ачқанлиқини тилға елип туруп: “у вақитларда дуня башқичә иди. Биз хитай билән алақә орнитиш бизгә иттипақлиқ вә һәмкарлиқ асасидики парлақ кәлгүсини вәдә қилиду, дәп тәсәввур қилдуқ. Бирақ бүгүн һәммимиз йәнила маска тақап, юқум замин болған җанлар саниниң ешишини көрүп олтуруватимиз. Буниңға хитай компартийәси дуняға бәргән вәдисидә турмаслиқи сәвәб болди. Биз һәр күни әтигәндә хоңкоң вә шинҗаңдики бастурушқа аит йеңи хәвәрләрни оқуватимиз. Биз хитайниң содини суйиистемал қилишиниң америкадики хизмәт пурсәтлиригә вә иқтисадий гәвдиләргә қанчилик зор зиян йәткүзгәнлики һәққидики санлиқ мәлуматларни көрүватимиз, биз барғансери зорийип тәһдит пәйда қиливатқан хитай армийәсини көрүватимиз” деди.

Америка хәлқара дини әркинлик комитетиниң комиссарий нурий түркәл әпәнди бу йиғинға қатнашқан болуп, у бизниң зияритимизни қобул қилди. У бизгә бу нутуқниң сабиқ президент никсонға аит кутупханида қилинишидики сәвәбни чүшәндүрди. У: “бу нутуқ тарихий бир нутуқ, американиң хитайға қаратқан сияситидики өзгиришниң ипадиси”, дәп помпейониң нутуқиға баһа бәрди.

Майк помпейо сөзидә американиң илгири хитайға қаратқан сияситини “қариғуларчә елип берилған” дәп атиди вә “биз чоқум кәлгүси бир нәччә йил вә нәччә он йилда бизгә йетәкчилик қилиши зөрүр болған аччиқ һәқиқәтни етирап қилишимиз керәк. Әгәр биз ши җинпиң чүши һөкүмран болған 21-әсир әмәс, әркин 21-әсиргә еришимиз дәйдикәнмиз, хитай билән қариғуларчә мунасивәт орнитишни тәшәббус қилидиған кона пәдә билән иш қилишни давамлаштурмаслиқимиз, униңға қайтмаслиқимиз керәк.” деди.

У йәнә: “президент трамп наһайити ениқ оттуриға қойғинидәк, биз америка иқтисадини, шундақла бизниң турмуш усулимизни қоғдайдиған истратегийигә моһтаҗ. Әркин дуня чоқум бу йеңи зулум үстидин ғалиб чиқши керәк”, дәп әскәртти.

Майк помпейо сөзи давамида сабиқ президент никсонниң “хитай өзгәрмигүчә, дуня бихәтәр болмайду” дегән идийә билән хитайға кәң қучақ ачқанлиқини, у вақитларда сиясәтчиләрниң хитай гүлләнгәнсери әркинлишиду, дуня билән яхши өтиду, дегән пәрәз билән хитайни һәр җәһәттин йөлигәнлики һәққидә тәпсилий тохталди. Бирақ у: “һәқиқәт шуки, биз вә бизгә охшаш башқа әркин дөләтләр хитайниң мәғлуп болған иқтисадини тирилдүрди, лекин ақивәттә бейҗиңниң аш бәргәнгә муш бәргәнликини көрди”, деди.

Помпейо йәнә, америка хитай пуқралириға кәң қучақ ачқан болсиму, уларниң америкадики һәрқайси орган вә иниститутларда сиңип кириш, тәшвиқат һәрикити билән шуғулланғанлиқини, хитайға мәбләғ салған ғәрб ширкәтлирини хитайдики мәҗбури әмгәккә вә башқа кишилик һоқуқ мәсилиригә көз юмушқа мәҗбурлиғанлиқини, һәтта өзини әркинликниң һимайичиси дәп атайдиған һоллийводниң хитайни тәнқидләйдиған адәттики гәпләрни қилиштинму қорқидиған һаләткә кәлгәнликини, хитайниң җәнубий деңизда вәдисигә әмәл қилмай, уни һәрбийләштүргәнликини, дөләт ичидә йәниму мустәбитләшкәнлики, америка земинида җасуслуқ вә әқлий мүлк оғурлиқи билән шуғулланғанлиқини оттуриға қойди.

Ташқи ишлар министири майк помпейо мана бу хаталиқлар мәйли немә сәвәбтин йүз бәргән болушидин қәтийәнәзәр президент трампниң униңға әмди “йетәр” дегәнликини билдүрди. У йәнә сөзи давамида өзиниң алдинқи айда хитай компартийәси мәркизи комитети ташқи ишлар ишханисиниң мудири яң җечи билән һавайида учрашқанлиқини, бирақ мушу учришиштиму яң җечиниң илгирикигә охшашла бир мунчә “қуруқ вәдә” бәргәнни аз дәп, йәнә америкаға бир мунчә тәләп қоюп, американиң бойсунушини тәләп қилғанлиқини баян қилип: “илгирики америка һөкүмәтлири хитайниң тәләплиригә мақул дәп кәлгән, бирақ мән мақул дедимидим, президент трампму һәм демәйду” деди.

Нурий түркәл әпәнди зияритимизни қобул қилип ейтқан сөзидә америка һөкүмитиниң бу ойғинишиниң туюқсиз оттуриға чиқмиғанлиқини баян қилип, буниң хәлқниң арзуси икәнликини әскәртти.

Помпейо нутқи давамида мундақ деди: “коммунистик хитайни һәқиқий өзгәртишниң бирдинбир йоли хитай компартийәси рәһбәрлириниң дегинигә әмәс, бәлки қилған ишлириға асасән һәрикәт қилиш. Сабиқ президент реган әйни чағда совет иттипақи билән муамилә қилғанда ‛униңға ишән, лекин тәкшүрүп көр, ‚ дегән принсип бойичә иш көргәнликини ейтиду. Мән болсам хитай компартийәсигә ‛һәм ишәнмә, һәм өзүң тәкшүрүп көр‚, дәймән” (алқиш)

Майк помпейо сөзидә “дунядики әркинликни сөйидиған дөләтләрниң чоқум хитайни өзгиришкә қәтий һалда мәҗбурлиши керәкликини” тәкитлиди.

Нурий түркәл әпәнди: “майк помпейо юқиридики сөзи арқилиқ йеңи бир тарихий мәвқәни оттуриға қойди”, деди.

Майк помпейо нутқи давамида йәнә американиң хитайға қаттиқ қол болуш билән биргә йәнә, хитайдики әркинликни сөйидиған кишиләр билән һәмкарлишишиниңму муһимлиқини билдүрди. Шуңа у өзиниң хитай паалийәтчилири, уйғурлар, хоңкоңлуқлар билән көп қетим учрашқанлиқиниму тилға алди. У сөзидә “мән шинҗаңдики җаза лагерлиридин қечип чиққан уйғурлар вә қазақлар билән көрүштүм” деди. Диққәт қозғайдиғини у бу сөзидә тунҗи қетим уйғур елидики лагерларни “җаза лагерлири” дәп атиғаниди.

Нурий түркәл бу һәқтә тохтилип, буниң америка һөкүмитидә “тәдбир қоллинишқа тегишлик” мәсилигә айланғанлиқидин дерәк беридиғанлиқини ейтти.

Помпейо нутқи давамида американиң сияситидики хаталиқларниму тилға елип өтти. У буниңда тәйвәнни алаһидә тилға елип, американиң тәйвәндики достлирини ташлап, тәйвәнни нәзәрдин сақит қилғанлиқини, бирақ тәйвәнниң күчлүк бир демократийәлик түзүмгә айланғанлиқини, американиң йәнә хитай компартийәси һакимийитиниң маһийити һәққидә американи агаһландурған җасарәтлик хитай өктичилириниң сөзлириниму диққәткә алмиғанлиқини билдүрди.

У хитай компартийәсини өзгәртишни ялғуз хитай хәлқигә ташлап қоюшқа болмайдиғанлиқини, шуңа барлиқ әркин дөләтләрниң ортақ һалда әркинликни қоғдиши керәкликини тәкитлиди. У, хитай компартийәси билән муҗадилә қилиш асанға тохтимисиму, американиң чоқум буни қилалайдиғанлиқиға ишәнчи барлиқини тәкитлиди.

Помпейо сөзидә шималий атлантик әһди тәшкилати дөләтлири, г-20 вә г-7 дөләтлириниң өз-ара һәмкарлишип, дуняда қанун арқилиқ идарә қилиш вә әркинлик-демократийә асасиға қурулған системини қоғдап қелиши керәкликини әскәртти. Майк помпейо йәнә: “әгәр биз һазир тизлансақ, балилиримизниң балилири хитай компартийәсиниң рәһим-шәпқитигә қарашлиқ болуп қалиду. Биз рухсәт қилмисақ ши җинпиң хитай ичи вә сиртида бузғунчилиқини давам қилалмайду” деди. У ахирида мундақ дәп тәкитлиди: “илгири әркин дуня зомигәрликни мәғлуп қилди, бу қетимму охшаш болиду”, “әгәр биз қоюп бәрмисәк, ши җинпиң һәмишә хитайниң ичи вә сиртида бузғунчилиқ қилалмайду”.

Помпейо сөзиниң ахирида: “хитай компартийәсидин ибарәт бу тәһдит һазир босуғимизға кәлди, шуңа әркин дөләтләр дәрһал йеңи бир гәвдә яритип чиқиши керәк”, “әгәр әркин дуня өзгәрмисә, коммунист хитай бизни өзгәртиветиду. . . Әркинликимизни хитай коммунистик партийәсидин қоғдап қелиш дәвримизниң бурчи” дәп тәкитлиди.

Мәлум болушичә, майк помпейо нутқидин кейин дини ишлар комиссари нурий түркәл қатарлиқлар билән бирликтә исми тилға елинған ваң дән қатарлиқ хитай өктичи демократик затларни қобул қилған вә улар билән сәмимий сөһбәттә болған.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.