Mayk pompéyoning tarixiy nutqi- “Kommunist xitay we erkin dunyaning kélechiki”

Muxbirimiz irade
2020.07.24
pompeo-speech.jpg Amérika tashqi ishlar ministiri mayk pompéyo ependi “Nikson prézidént kutupxanisida” sözde. 2020-Yili 23 iyul.
AP

Amérika tashqi ishlar ministiri mayk pompéyo 23-iyul küni “Kommunist xitay we erkin dunyaning kélechiki” mawzuluq muhim nutuq sözlidi. U, “Tarixiy nutuq” dep bahaliniwatqan bu nutqini kaliforniye shtatigha jaylashqan “Nikson prédént kütübxanisi” da sözligen bolup, uning mezkur nutqi yéqinda dölet bixeterlik meslihetchisi robért obri'én, fédératsiye tekshürüsh idarisi bashliqi kristofir wray we bash teptishi wilyam barrning xitay heqqidiki muhim sözliridin kéyinki 4-nutuq bolup hésablinidu. Mayk mompéyo buning xitay heqqidiki xulase xaraktérlik nutuq ikenlikini éytti.

Mayk pompéyo mundaq dédi: “Méning meqsitim amérika xelqi üchün hemmini bir yerge toplap, xitay tehditining bizning iqtisadimiz, erkinlikimiz we jümlidin dunyadiki erkin démokratik döletlerning kelgüsi üchün némidin dérek béridighanliqini tepsiliy bayan qilishtur.”

Mayk pompéyo nutqi dawamida, sabiq prézidént niksonning “Xitay özgermigüche, dunya bixeter bolmaydu” dégen köz qarash bilen xitaygha ishikni keng achqanliqini tilgha élip turup: “U waqitlarda dunya bashqiche idi. Biz xitay bilen alaqe ornitish bizge ittipaqliq we hemkarliq asasidiki parlaq kelgüsini wede qilidu, dep tesewwur qilduq. Biraq bügün hemmimiz yenila maska taqap, yuqum zamin bolghan janlar sanining éshishini körüp olturuwatimiz. Buninggha xitay kompartiyesi dunyagha bergen wediside turmasliqi seweb boldi. Biz her küni etigende xongkong we shinjangdiki basturushqa a'it yéngi xewerlerni oquwatimiz. Biz xitayning sodini suyi'istémal qilishining amérikadiki xizmet pursetlirige we iqtisadiy gewdilerge qanchilik zor ziyan yetküzgenliki heqqidiki sanliq melumatlarni körüwatimiz, biz barghanséri zoriyip tehdit peyda qiliwatqan xitay armiyesini körüwatimiz” dédi.

Amérika xelq'ara dini erkinlik komitétining komissariy nuriy türkel ependi bu yighin'gha qatnashqan bolup, u bizning ziyaritimizni qobul qildi. U bizge bu nutuqning sabiq prézidént nikson'gha a'it kutupxanida qilinishidiki sewebni chüshendürdi. U: “Bu nutuq tarixiy bir nutuq, amérikaning xitaygha qaratqan siyasitidiki özgirishning ipadisi”, dep pompéyoning nutuqigha baha berdi.

Mayk pompéyo sözide amérikaning ilgiri xitaygha qaratqan siyasitini “Qarighularche élip bérilghan” dep atidi we “Biz choqum kelgüsi bir nechche yil we nechche on yilda bizge yétekchilik qilishi zörür bolghan achchiq heqiqetni étirap qilishimiz kérek. Eger biz shi jinping chüshi hökümran bolghan 21-esir emes, erkin 21-esirge érishimiz deydikenmiz, xitay bilen qarighularche munasiwet ornitishni teshebbus qilidighan kona pede bilen ish qilishni dawamlashturmasliqimiz, uninggha qaytmasliqimiz kérek.” dédi.

U yene: “Prézidént tramp nahayiti éniq otturigha qoyghinidek, biz amérika iqtisadini, shundaqla bizning turmush usulimizni qoghdaydighan istratégiyige mohtaj. Erkin dunya choqum bu yéngi zulum üstidin ghalib chiqshi kérek”, dep eskertti.

Mayk pompéyo sözi dawamida sabiq prézidént niksonning “Xitay özgermigüche, dunya bixeter bolmaydu” dégen idiye bilen xitaygha keng quchaq achqanliqini, u waqitlarda siyasetchilerning xitay güllen'genséri erkinlishidu, dunya bilen yaxshi ötidu, dégen perez bilen xitayni her jehettin yöligenliki heqqide tepsiliy toxtaldi. Biraq u: “Heqiqet shuki, biz we bizge oxshash bashqa erkin döletler xitayning meghlup bolghan iqtisadini tirildürdi, lékin aqiwette béyjingning ash bergen'ge mush bergenlikini kördi”, dédi.

Pompéyo yene, amérika xitay puqralirigha keng quchaq achqan bolsimu, ularning amérikadiki herqaysi organ we inistitutlarda singip kirish, teshwiqat herikiti bilen shughullan'ghanliqini, xitaygha meblegh salghan gherb shirketlirini xitaydiki mejburi emgekke we bashqa kishilik hoquq mesilirige köz yumushqa mejburlighanliqini, hetta özini erkinlikning himayichisi dep ataydighan holliywodning xitayni tenqidleydighan adettiki geplerni qilishtinmu qorqidighan haletke kelgenlikini, xitayning jenubiy déngizda wedisige emel qilmay, uni herbiyleshtürgenlikini, dölet ichide yenimu mustebitleshkenliki, amérika zéminida jasusluq we eqliy mülk oghurliqi bilen shughullan'ghanliqini otturigha qoydi.

Tashqi ishlar ministiri mayk pompéyo mana bu xataliqlar meyli néme sewebtin yüz bergen bolushidin qet'iyenezer prézidént trampning uninggha emdi “Yéter” dégenlikini bildürdi. U yene sözi dawamida özining aldinqi ayda xitay kompartiyesi merkizi komitéti tashqi ishlar ishxanisining mudiri yang jéchi bilen hawayida uchrashqanliqini, biraq mushu uchrishishtimu yang jéchining ilgirikige oxshashla bir munche “Quruq wede” bergenni az dep, yene amérikagha bir munche telep qoyup, amérikaning boysunushini telep qilghanliqini bayan qilip: “Ilgiriki amérika hökümetliri xitayning teleplirige maqul dep kelgen, biraq men maqul dédimidim, prézidént trampmu hem démeydu” dédi.

Nuriy türkel ependi ziyaritimizni qobul qilip éytqan sözide amérika hökümitining bu oyghinishining tuyuqsiz otturigha chiqmighanliqini bayan qilip, buning xelqning arzusi ikenlikini eskertti.

Pompéyo nutqi dawamida mundaq dédi: “Kommunistik xitayni heqiqiy özgertishning birdinbir yoli xitay kompartiyesi rehberlirining déginige emes, belki qilghan ishlirigha asasen heriket qilish. Sabiq prézidént régan eyni chaghda sowét ittipaqi bilen mu'amile qilghanda ‛uninggha ishen, lékin tekshürüp kör, ‚ dégen prinsip boyiche ish körgenlikini éytidu. Men bolsam xitay kompartiyesige ‛hem ishenme, hem özüng tekshürüp kör‚, deymen” (alqish)

Mayk pompéyo sözide “Dunyadiki erkinlikni söyidighan döletlerning choqum xitayni özgirishke qet'iy halda mejburlishi kéreklikini” tekitlidi.

Nuriy türkel ependi: “Mayk pompéyo yuqiridiki sözi arqiliq yéngi bir tarixiy mewqeni otturigha qoydi”, dédi.

Mayk pompéyo nutqi dawamida yene amérikaning xitaygha qattiq qol bolush bilen birge yene, xitaydiki erkinlikni söyidighan kishiler bilen hemkarlishishiningmu muhimliqini bildürdi. Shunga u özining xitay pa'aliyetchiliri, Uyghurlar, xongkongluqlar bilen köp qétim uchrashqanliqinimu tilgha aldi. U sözide “Men shinjangdiki jaza lagérliridin qéchip chiqqan Uyghurlar we qazaqlar bilen körüshtüm” dédi. Diqqet qozghaydighini u bu sözide tunji qétim Uyghur élidiki lagérlarni “Jaza lagérliri” dep atighanidi.

Nuriy türkel bu heqte toxtilip, buning amérika hökümitide “Tedbir qollinishqa tégishlik” mesilige aylan'ghanliqidin dérek béridighanliqini éytti.

Pompéyo nutqi dawamida amérikaning siyasitidiki xataliqlarnimu tilgha élip ötti. U buningda teywenni alahide tilgha élip, amérikaning teywendiki dostlirini tashlap, teywenni nezerdin saqit qilghanliqini, biraq teywenning küchlük bir démokratiyelik tüzümge aylan'ghanliqini, amérikaning yene xitay kompartiyesi hakimiyitining mahiyiti heqqide amérikani agahlandurghan jasaretlik xitay öktichilirining sözlirinimu diqqetke almighanliqini bildürdi.

U xitay kompartiyesini özgertishni yalghuz xitay xelqige tashlap qoyushqa bolmaydighanliqini, shunga barliq erkin döletlerning ortaq halda erkinlikni qoghdishi kéreklikini tekitlidi. U, xitay kompartiyesi bilen mujadile qilish asan'gha toxtimisimu, amérikaning choqum buni qilalaydighanliqigha ishenchi barliqini tekitlidi.

Pompéyo sözide shimaliy atlantik ehdi teshkilati döletliri, g-20 we g-7 döletlirining öz-ara hemkarliship, dunyada qanun arqiliq idare qilish we erkinlik-démokratiye asasigha qurulghan sistémini qoghdap qélishi kéreklikini eskertti. Mayk pompéyo yene: “Eger biz hazir tizlansaq, balilirimizning baliliri xitay kompartiyesining rehim-shepqitige qarashliq bolup qalidu. Biz ruxset qilmisaq shi jinping xitay ichi we sirtida buzghunchiliqini dawam qilalmaydu” dédi. U axirida mundaq dep tekitlidi: “Ilgiri erkin dunya zomigerlikni meghlup qildi, bu qétimmu oxshash bolidu”, “Eger biz qoyup bermisek, shi jinping hemishe xitayning ichi we sirtida buzghunchiliq qilalmaydu”.

Pompéyo sözining axirida: “Xitay kompartiyesidin ibaret bu tehdit hazir bosughimizgha keldi, shunga erkin döletler derhal yéngi bir gewde yaritip chiqishi kérek”, “Eger erkin dunya özgermise, kommunist xitay bizni özgertiwétidu. . . Erkinlikimizni xitay kommunistik partiyesidin qoghdap qélish dewrimizning burchi” dep tekitlidi.

Melum bolushiche, mayk pompéyo nutqidin kéyin dini ishlar komissari nuriy türkel qatarliqlar bilen birlikte ismi tilgha élin'ghan wang den qatarliq xitay öktichi démokratik zatlarni qobul qilghan we ular bilen semimiy söhbette bolghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.