AP Photo/David Wivell
Америкилиқ журналист меха раҗагопалан өткән йили өзиниң уйғур елигә қилған биваситә зиярити асасида «21-әсирдики сақчи дөлити мана мушундақ болиду» мавзулуқ бир парчә чоң һәҗимлик мақалә елан қилған иди. У мақалисидә уйғур елидики юқири техникилиқ назарәт системилири, «йепиқ тәрбийәләш мәркәзлири» қатарлиқ барлиқ контроллуқ аппаратлирини тәпсилий тонуштурған болуп, у бу мақалиси арқилиқ уйғур елидә йүз бериватқанларға қарита бир тонуш вә күчлүк ғулғула пәйда қилған. Меха раҗагопалан бүгүн йәни 9-июл күни, америкидики тонулған тор журналлиридин «базфид» та мана шуниңдәк муһим тәкшүрүш характерлик йәнә бир парчә муһим мақалә елан қилди. «Биз үчүн ишпийонлуқ қил, болмиса аиләң билән иккинчиләп сөзлишәлмәйсән» мавзусида елан қилинған бу мақалә қисқиғинә вақит ичидә тивиттер қатарлиқ иҗтимаий тор бәтләрдә нурғун қетим һәмбәһирлинип, уйғур ели вәзийитигә диққәт қиливатқан көзәткүчиләрниң күчлүк диққитини қозғиди.
Аптор мақалисини шиветсийәдә яшайдиған вә исмини қисқартип «о» дәп тонуштурған бир уйғурниң қисмити билән мундақ башлиған: «хитай үчүн ишпийонлуқ қилиш ‹о' ишинидиған барлиқ қиммәт қарашлириға хилап иди. У өзи миңлиған километир узақлиқта шиветсийәниң халий бир шәһиридә яшисиму, әмма униң юртидики сақчиниң қолида уни һәр немигә мәҗбурлайдиған бир нәрсә барлиқи униң көңлигә аян иди - у болсиму униң оғлиниң әркинлики иди. ‹О': ‹маңа немә амал, мән уларға мениң оғлум силәрниң қолуңларда. У мениң барлиқим. Немә десәңлар шуни қилай, дедим' деди.
‹О' вә униң оғли уйғур миллитидин болуп, улар хитайниң ғәрбидики шинҗаңниң нопусиниң йерими тәшкил қилидиған бир аз санлиқ милләт һесаблиниду. Бу йәрдә хитай һөкүмити дунядики әң мукәммәл назарәт дөлити системисини қуруп чиқти. Бу йәрдә ишлитиливатқан техникилар болса д н а учурини йиғиш, көз қаричуқини скан қилиш, қол телефонни тәкшүрүш қатарлиқларни өз ичигә алиду. Униң үстигә бу техникилар асаслиқи аз санлиқ милләтләрни нишан қилған. Йүз миңлиған уйғур икки йилдин бери мәхпий һалда йолға қоюлуп кәлгән ‹қайта тәрбийә мәркәзлири' дә тутуп турулмақта. Уларниң һечқайсиси бир җинайәт билән рәсмий һалда қариланмиған. Әмма сиз бир уйғур икәнсиз, у һалда дөләттин қечип чиқип кәткәнликиңиз, сизниң уларниң назарәт системисидин қечип қутулғанлиқиңиздин дерәк бәрмәйду».
Меха ханимниң өз мақалисидә ейтишичә, у бу мақалисини йезиш үчүн чәтәлләрдә яшайдиған вә хитайниң мушу хилдики бесимлириға дуч кәлгән 10 кишини зиярәт қилған. Улар, дөләт кадири, содигәр вә яки йәл-йемиш сатқучи қатарлиқ охшимайдиған саһәләрдин кәлгән кишиләр болуп, мақалидә уларниң юртлиридики уруқ-туғқанлириниң бихәтәрлики үчүн уларниң көпинчилириниң исим-фамилиси ашкариланмиған. Меха ханим хитай һөкүмитиниң чәтәлләрдики уйғурларға қаратқан бу хилдики бесим сиясити 1990-йиллардин тартипла мәвҗут бир иш болсиму, әмма йеқинқи йиллардин бери бу бесимниң интайин күчийип кәткәнликини билдүргән. Аптор мақалисини мундақ давам қилған :
«Мән зиярәт қилған һәр бир киши дөләт бихәтәрлик аппаратлири хадимлириниң өзлири билән алақилишип, уларға әгәр өзлири билән һәмкарлашмиса туғқанлирини йепиқ тәрбийә лагериға әвәтиветидиғанлиқи яки у йәрдин чиқармайдиғанлиқини ейтқан. Уларниң ейтишичә, хитай һөкүмитиниң буниңдики мәқсити пәқәтла чәтәлләрдики уйғурлар һәққидә учур игиләш әмәс бәлки улар арисиға өз-ара ишәнмәслик, иттипақсизлиқ уруқи чечиш һәм уйғурларни хитай һөкүмитигә қарши сөзләштин тосушни мәқсәт қилидикән».
Америкидики уйғур кишилик һоқуқ қурулуш мудири өмәр қанат әпәнди радийомизға қилған сөзидә, хитай һөкүмитиниң йеқинқи йиллардин бери чәтәлләрдики уйғурларға қаратқан бу һәрикитини йәниму күчәйткәнликини билдүрүп, хитай һөкүмитиниң бу арқилиқ чәтәлләрдә яшаватқан уйғурларниму худди уйғур елидикидәк контрол қилишқа урунуватқанлиқини билдүрди.
Мақалә аптори меха австралийә латроб университетиниң профессори җәймис лейболдни зиярәт қилған болуп, профессор җәймис лейболд әпәнди бу һәқтә: «хитайниң һазир чегра һалқип башқиларниң һәрикитигә тәсир көрситиш үчүн һәм иқтидари һәм арзуси бар. Улар бу арқилиқ чәтәлләрдики хитай болғанларниң көңлини утушни арзу қилса, уйғурларға қаратқини уларға зәрбә бериш үчүндур. Илгири хитай буни йошурун қилған, әмма һазир очуқ-ашкара қиливатиду» дегән.
Мақалидә баян қилинишичә, «о» вә униң оғли 2014-йили чәтәлгә чиқип, түркийәдә орунлашқан. «О» ниң 14 яшлиқ оғли наһайити тезла истанбулдики йеңи һаятиға өзлишип, дәрсләрдә тиришип оқуған. япончә вә инглизчә өгәнгән. 2016-Йили 1-айда бу бала юртида қалған аписи вә момисини көрүш истики билән уйғур елигә бармақчи болған. Әйни чағда «о» му буниңда бир хәтәр һес қилмиғанлиқи үчүн буниңға рухсәт қилған. Бирақ бала уйғур елигә бара-бармайла ғайиб болуп кәткән. «О» сүрүштүрүп йүрүп ахири балисиниң хитай сақчилири тәрипидин тутқун қилинғанлиқидин хәвәр тапқан. Гәрчә, икки айдин кейин бу бала қоюп берилгән болсиму, әмма у түркийәгә қайтип келәлмигән. «О» му шу йили шиветсийәгә келип панаһлиқ тилигән. Арида өткән вақит ичидә «о» оғли билән алақә қилалмиған. Әмма оғлиниң үндидарға чиқарған йолланмилиридин, рәсимлиридин униң сақлиқидин хәвәрдар болуп турған. Бирақ, бу йил 3-айға кәлгәндә балиси йәнә тутқун қилинип, тәрбийәләш лагериға елип кетилгән. 3 Күндин кейин үндидарда бир уйғур тилида сөзләйдиған хитай дөләт бихәтәрлики хадими алақә қилишқа башлиған вә ахири униңдин түркийәдики уйғур җамаити һәққидә мәлумат беришни тәләп қилған. «О» униңдин оғлиниң әһвалини сориған. У хадим болса «чәтәлгә чиқип киргән балиларниң һәммиси вәтәнпәрвәрлик тәрбийәси елиши керәкликини ейтқан. Әмма у хадим йәнә әгәр «о» тәләп қилған вәзипини орундиған тәқдирдә, айда бирәр қетим оғли билән сөзлишишгә рухсәт қилидиғанлиқини ейтқан.
Аптор мақалисини мундақ давамлаштуриду:
«Кейин, ‹о' өзи түркийәдә тонуйдиған икки уйғурниң учури үндидарда өзи билән алақә қиливатқан у бихәтәрлик хадимиға әвәтишни қарар қилған, көңлидә бу иккиси бәрибир сиясәткә арилашмайдиған, хитайпәрәс кишиләрғу дегәнләрни каллисидин өткүзгән. Әмма ‹о' ‹әвәт' дегән кунупкини басар-басмайла виҗдан азаби билән азаблинишқа башлиған. У маңа: ‹мән өзүмниң мушу һалға чүшүп қалғанлиқимға ишинәлмәйватимән, мән хитай үчүн җасуслуқ қилдим' деди. Хитай һакимийитиниң қанчилик дәриҗидә залимлиқи ‹о' ға бәш қолдәк аян. Чүнки у юртидики мәзгилидә 20 нәччә яш мәзгилидә сақчи болуп ишлигән. У чағларда уму бир идиялист, үмидвар бир яш иди. Худди хитайниң башқа йеридикидәк, уму шинҗаңлиқлар бай болуватиду, дегәнгә ишәнгән вә һөкүмәтниң уйғурларға техиму көп парағәт вә муқимлиқ елип келишини арзу қилған. Һалбуки, у сақчи болуп бир қанчә йил ишлигәндин кейин бу үмидлирини пүтүнләй йоқатқан».
Апторниң баян қилишичә, «о» сақчи болуш җәрянида уйғур сақчиларниң хитай болмиғанлиқи үчүнла һәр җәһәттин кәмситилишкә учрайдиғанлиқини, һәтта бәзи сақчиларниң уйғурларни қарилаш үчүн ялған испатларни ойдуруп чиқиватқанлиқини өз көзи билән көргән. У мухбирға «мән шуңа азабландим. Мән қилғинимниң хаталиқини билимән. Хитайда қанун дегән нәрсиниң йоқлиғини билимән» дегән.
Мақалә аптори меха ханим уйғур елидики йепиқ тәрбийә лагерлири йүз миңлиған уйғурни қанунсиз тутуп туруш билән биргә йәнә хитай һөкүмитиниң чәтәлләрдики уйғурларниму уларниң вәтинидики аилилириниң бихәтәрлики вә әркинликини дәстәк қилип туруп қорқутушиға зор дәриҗидә асанлиқ яритип бәргәнликини баян қилған.
Өмәр қанат әпәнди болса радийомизға қилған сөзидә, уйғурлар бундақ әһвалға йолуққан тәқдирдә буниңға соғуққанлиқ билән муамилә қилиши вә дәрһал әһвални өзлири турушлуқ дөләтләрдики алақидар органларға хәвәр қилиши керәкликини әскәртти.
Биз юқиридики «биз үчүн ишпийонлуқ қил, болмиса аиләң билән иккинчиләп сөзлишәлмәйсән» мавзусидики бу мақалидики мәзмунларниң давамини кейинки программимизда давамлиқ диққитиңларға сунимиз.
