Өлүм җазасиға қарши қурултай “өлүм җазасидин халий дуня бәрпа қилиш” шоари билән ахирлашти

Норвегийә пайтәхти ослода 21 - июн күни башланған 6 - нөвәтлик хәлқара өлүм җазасиға қарши туруш қурултийи 6 күн давам қилип, 23 - июн күни “өлүм җазасидин халий дуня бәрпа қилиш” шоари билән ахирлашти.

Мәлуматларға асасланғанда қурултай хатимисидә “өлүм җазасидин халий дуня бәрпа қилиш” шоари астида бир хитабнамә мақуллиған. Хитабнаминиң толуқ мәзмунлири торға техи чапланмиған болғачқа, униң мәзмунлирини игиләш үчүн мәзкур қурултийиға уйғурларға вакалитән иштирак қилған д у қ иҗраийә комитети рәиси долқун әйса әпәндигә микрофонимизни узаттуқ. У мәзкур мураҗиәтнаминиң мәзмунлирини тонуштуруп өтти.

Хәлқара кәчүрүм тәшкилатиму мәзкур қурултайға қатнашқан тәшкилатларниң бири. Тәшкилат йиғин ахирида елан қилған YouTubeда баянатида, өзлириниңму 1977 йилидин башлап өлүм җазисини әмәлдин қалдуруш үчүн һәрикәт қилип келиватқанлиқини, шундин етибарән 86 дөләтниң өлүм җазасини әмәлдин қалдурғанлиқини, өлүм җазиси барлиқ дөләтләрдә пүтүнләй әмәлдин қалдурулмиғичә һәрикәт қилишини тохтатмайдиғанлиқини билдүрди.

Бу һәқтә тохталған хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң нигерийәдики тәтқиқатчиси олуватсин попола мундақ деди: “мән өлүм җазисиға қариши. Чүнки у, вәһший, қәбиһ вә инсаний қәдир - қиммәтни хунүкләштүридиған бир җазалаш усули.”

Һалбуки, хитай һала бүгүнгичә өлүм җазисини иҗра қилишни тохтатмайла қалмай, өлүм җазасини дуня бойичә әң көп йүргүзидиған дөләтлик орнини сақлап кәлмәктә.

Хәлқара кәчүрүм тәшкилати бу йил апрелда елан қилған 2016 - йиллиқ “дуня өлүм җазаси доклати” да хитайниң дуня бойичә өлүм җазисини әң көп иҗра қилидиған дөләт икәнликини көрсәткән.

Тәшкилат тәминлигән санлиқ мәлуматларда, 2015 - йили пәқәт хитайда өлүмгә һөкүм қилинғанлар сани 1000 дин артуқ икәнлики, әмма хитайниң бу мәлуматларни ашкарилашни халимайдиғанлиқи билдүрүлгән.

Доклатта йәнә хитайниң өлүм җазасини уйғурларға қаритиа ишлитиватқанлиқини тәнқидлигән вә хитайниң өлүм җазисини аталмиш “зораван террорлуқ”, “диний әсәбийлик” кә зәрбә беришни нишан қилған “қаттиқ зәрбә бериш һәрикити” дә уйғурларға қарши ишләткәнликини көрсикән иди.

Бу нөвәтлик қурултайниң мәлуматиға қариғанда, дуняда йәнә 40 әтрапидики дөләттә өлүм җазаси иҗра қилиниватқан болуп, долқун әйса әпәнди хитайда, болупму уйғур диярида йүргүзүлүватқан өлүм җазасиниң дуня бойичә еғирлиқини, бу мәсилисигә қарита йиғин әһлиниң диққитини җәлп қилиш үчүн тиришчанлиқлар көрситилгәнликини тилға алди.

Бу қетимқи йиғинға иштирак қилған америка оклахома университетиниң профессори лю биң әпәндиму зияритимизни қобул қилғанда, хитайдики өлүм җазаси мәсилисигә хатимә беришниң тәхирсизликини йиғин әһлигә билдүрүп өткән.

У сөзидә, хитайниң өлүм җазаси иҗра қилиш җәряни вә иҗра қилип болғандин кейинки қануний мәсилиләрдә еғир хаталиқлар садир қиливатқанлиқини, хитайда өлүм җазасини дәрһал әмәлдин қалдурушниң инсаний һоқуқниң җиддий бир тәқәззаси икәнликини шәрһләп өткәнликини әскәртти.

Бу нөвәтлик хәлқара өлүм җазасиға қарши туруш қурултийини 2000 - йили фирансийәдә қурулған “өлүм җазисиға бирликтә қарши турайли” намлиқ аммиви тәшкилат билән 150 дин артуқ кишилик һоқуқ тәшкилатиниң қошулуши билән һасил қилинған “өлүм җазасиға қариши дуняви бирләшмә” тәшкилати бирликтә уюштурған. Қурултайниң тунҗи нөвәтлики 2001 - йили фирансийәниң страсброг шәһиридә ечилған иди.

6 - Нөвәтлик хәлқара өлүм җазасиға қарши туруш қурултийи ахирлашқандин кейин, миңдин артуқ йиғин әһли осло кочилирида намайиш қилған. Долқун әйса әпәнди, бу қетимқи йиғинниң уйғур диярида елип бериливатқан өлүм җазаси мәсилисини дуня җамаитигә билдүрүшниң яхши бир пурсити болғанлиқини изаһлиди.

6 - Нөвәтлик хәлқара өлүм җазасиға қарши туруш қурултайниң йепилиш мурасими һәр йили нобел мукапати тарқитидиған осло опера сарийида өткүзүлди.

Бу һәқтики мәлуматларға қариғанда, қурултайға 80 дин артуқ дөләттин дөләттин кәлгән 20 нәпәр министир, 200 дипломат, парламент әзалири, алимлар тәтқиқатчилар адвокат вә һәр қайси кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң әзалири болуп 1300 дин артуқ адәм қатнашқан.