Xeter astidiki milletler teshkilati Uyghur élidiki ölüm jazalirini eyiblidi

Muxbirimiz jüme
2013.10.10
sot-olum-jaza-uyghur-5-iyul.jpg CCTV Xewiride bérilgen, 5-iyul weqesige chétishliq Uyghurlarni ölüm jazasigha höküm qilghan körünüsh. 2009-Yili 15-öktebir.
AFP


Dunya ölüm jazasigha qarshi turush küni munasiwiti bilen gérmaniyeni merkez qilghan xeter astidiki milletler teshkilati xitayning Uyghur élide ölüm jazasini köplep ijra qiliwatqanliqini tenqid qildi.

Xelq'ara kechürüm teshkilati, yawropa ittipaqi qatarliq teshkilat we organlar bayanat élan qilip, xitay qatarliq ellerni ölüm jazasini bikar qilishqa chaqirdi.

Dunya ölüm jazasigha qarshi turush birleshmisi namliq xelq'ara teshkilat 11 awwal, her yili 10 - öktebirni dunya ölüm jazasigha qarshi küni, dep élan qilghan idi.

Yawropa kéngishi, yawropa komissiyisi dunya ölüm jazasigha qarshi turush küni munasiwiti bilen élan qilghan birleshme bayanatida, barliq ellerni kishilik hoquq ehdinamisining rohigha emel qilip, ölüm jazasini bikar qilishqa chaqirdi.

Kéngeshning bash sékrétari torbyong jagland, yawropa komissiyisi tashqi ishlar komissari ketérin ashton bayanatida, ölüm jazasigha qarshi ikenlikini qattiq tekitlep, bu gheyriy insani ywe qebih jazaning qeyerde we qachan bolushidin qet'iy, uning héchqandaq hajiti yoq we jinayi qilmishlarning aldini alalmaydu, dégen.

Xelq'ara kechürüm teshkilati özining bayanatida, jinayet xaraktérining qandaq bolushidin qet'iy nezer her qandaq shekildiki ölüm jazasigha qarshi ikenlikini bildürüp, ölüm jazasi xelq'ara uniwérsal kishilik hoquq xitabnamiside otturigha qoyulghan hayatliq hoquqigha xilap. U tamamen qebih, gheyriy insaniy we kemsitish xaraktérlik jaza, dep körsetti.

Mezkur organning yene bir mes'ul xadimi awdréy gohran eskertip, ziyankeshlikke uchrighuchilar adaletke érishishke heqliq, biraq ölüm jazasi mesilini hel qilish charisi emes, dégen.

Shu küni yene wakaletsiz milletler teshkilati bayanat élan qilip, barliq döletlerni, barliq ehwallarda ölüm jazasini bikar qilishqa chaqirdi. Uning bayanatida, mezkur organ wekillik qilidighan bezi milletler we xelqler olturushluq bén'gal, xitay qatarliq döletlerde ölüm jazasi ijra qiliniwatqanliqini tenqidlep: ölüm jazasi zorawan jinayi qilmishlargha ünümlük taqabil turush charisi, dep qaralsimu, biraq zorawan jinayi qilmishlarning yüz bérish qétim sani ölüm jazasini ijra qilish bilen alaqidar ikenlikige a'it héchqandaq ilmiy ispat yoq, dégen.

Gérmaniyeni merkez qilghan xeter astidiki milletler teshkilati ölüm jazasigha qarshi turup kéliwatqan organlarning biri. Mezkur organning asiya ishlirigha mes'ul xadimi ulrix déli'us, hökümetlerning da'im ölüm jazasini jinayetke qarshi qoral ornida ishlitip kelgenlikini bildürüp, ölüm jazasi héch qachan jinayetni tosup qalalmaydighanliqini bildürdi. Uning ilgiri sürüshiche, xitayning ölüm jazasi arqiliq tibet we Uyghurlarning qarshiliqini basturush pilani aqmaydu.

U mundaq dédi: yawropada ölüm jazasining ünümi toghruluq uzun yil munazire élip bérildi. Ésimde qélishiche, 1980 - yilliri fransiyede munazire boldi. Fransiye ölüm jazasini saqlap qalghan. Lékin, nurghun kishilik hoquq pa'aliyetchiliri ölüm jazasini bikar qilishni telep qilip, fransiye jem'iyitide ölüm jazasining ehmiyiti toghruluq küchlük inkas qozghighan idi. Axiri, siyasetchiler ölüm jazasini bikar qilishni qarar qilghan. Hazir, yawropa ittipaqidiki bezi döletler we yene bir qisim eller ölüm jazasini eslige keltürüshni otturigha qoyuwatqan bolsimu, biraq ölüm jazasining jinayetni tosup qélish jehettiki roli nöl. U bir xil saxta tedbir. Men shundaq qaraymenki, Uyghur yaki tibetlerning asasi kishilik hoquqigha hörmet qilmay turup, ölüm jazasigha arqiliq ularni toxtatqili bolmaydu. Ölüm jazasi héchqandaq ünümlük qoral emes.

Xitay dunyadiki ölüm jazasi eng köp ijra qilinidighan dölet. Xelq'ara kechürüm teshkilati qatarliq bezi kishilik hoquq organlirining periziche, xitay her yili 2 - 3 ming ademge ölüm jazasi béridu. Bu dunyadiki barliq döletler bir yil ichide ölüm jazasigha höküm qilghan mehkumlarning omumi sanidin nechche hesse köp.

Biraq, bezi xitay pa'aliyetchilirining qarishiche, xitay her yili ölümge buyruydighan mehkumlarning sani on nechche minggha yétidu. Emma, xitay ölüm jazasigha höküm qilin'ghan mehkumlarning sanini sir tutup kelgechke, uning her yili qanchilik ademge ölüm jazasi béridighanliqi mejhul. Bu ehwal, siyasiy mehbuslargha térrorluq jinayiti bilen ölüm jazasi bérish omumi yüzlük ehwalgha aylinip qalghan Uyghur élide bir qeder gewdilik.

Ulrix déli'us yene, her qandaq kishige, qandaq seweb bilen ölüm jazasi bérishke qarshi turidighanliqini bildürdi. Uning ashkarilishiche, yéqinda ölüm jazasigha buyrulghan Uyghur mehkumlarning jazasini muddetsiz qamaq jazasigha özgertish toghruluq xitaygha bésim ishlitish heqqide öz hökümitige telep qoyghan.

Ulrix déli'us: sherqiy türkistanda bir nechche délogha yene ölüm jazasi bérildi. Biz öz hökümitimizge xitay da'irilirini héch bolmisa, ölüm jazasini muddetsiz qamaq jazasigha özgertishke chaqirish toghruluq tewsiyilerde bolduq. Biraq, bu da'imliq qiyin mesile. Xitay bu kishilerning térrorluq bilen eyiblen'genlikini otturigha qoyup, ölüm jazasini uzun muddetlik qamaqqa özgertishke héchqandaq asas yoqluqini ilgiri sürüp keldi. Biz buning sherqiy türkistan xelqige qanchilik éghir signal béridighanliqini oylap nahayiti endishe qilduq. Bu Uyghurlarghila signal bérip qalmaydu, oxshashla xenzularghimu signal béridu, dep körsetti.

Nöwette, dunyadiki 140 nechche dölet ölüm jazasini bikar qilghan bolsimu, biraq xitay hökümiti ölüm jazasini bikar qilishni ret qilip keldi.

Ulrix déli'usning bildürüshiche, xitay hökümiti qanunni Uyghur we tibetlerge perqliq tetbiqlap, ölüm jazasini milletke qarap ijra qilip kelgen.

U mundaq deydu: shexslerning hayatigha xatime bérish eng éghir kishilik hoquq buzghunchiliqidur. Bizning ölüm jazasi mesiliside xitay bilen ortaq nishanimiz yoq. Qanchilik tibetke ölüm jazasi bérilip, qanchilik Uyghur ölüm jazasigha mehkum qilinidu, dégen mesilide zor perq bar. Bu kishini bi'aram qilidighan ehwal. Némishqa bezi délolarda tibetlerge ölüm jazasi bérilip, ijra qilinmaydu, biraq Uyghurlargha ölüm jazasi derhal ijra qilinidu? bu kishilerning adalet aldida barawer emeslikini körsitidu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.